Pál Kitaibel
Pál Kitaibel (ur. 3 lutego 1757 r. w Nagymarton, w komitacie Sopron — dziś Mattersburg w austriackim Burgenlandzie; zm. 13 grudnia 1817 r. w Peszcie) – botanik i chemik węgierski.
Studiował chemię i botanikę na uniwersytecie w Budzie. Od 1794 r. pracował jako profesor tych dwóch przedmiotów na uniwersytecie w Peszcie. Zajmował się głównie badaniami flory ówczesnych Węgier, w tym również Karpat. Pierwszy opisał niektóre rośliny tatrzańskie, np. skalnicę tatrzańską[1].
M. in. 20 lipca roku 1795 przybył w Bardiowie, skąd 22 lipca[2] wraz ze spotkanym tam magnatem czeskim, Franzem Adamem, hrabią von Waldstein i bardiowskim lekarzem Grünerem, przez Pławiec, Drużbaki Niżne, Podoliniec, Lubowlę i Kieżmark udał się w Tatry. Dobrawszy tam sobie do zespołu znanego spiskiego naturalistę Thomasa Maukscha i jeszcze jednego towarzysza nazwiskiem Kraus próbowali oni dwukrotnie (ostatecznie bezskutecznie) wejść na szczyt Łomnicy. Kitaibel badał później roślinność Tatr na Ramieniu Łomnickim, w Dolinie Zimnej Wody i w Dolinie Wielickiej. Droga powrotna z Tatr wiodła przez Szwedlar, Smolnik, Rożniawę[3] i Aggtelek do Budy, gdzie dotarł 9 września[2].
W kolejnym roku 1796 Kitaibel wraz z hrabią Waldsteinem byli w Marmaroszu, gdzie m.in. zdobyli najwyższy szczyt Gór Rodniańskich Pietrosul[3]. W 1798 r. penetrował szereg pasm Karpat Siedmiogrodzkich. W następnych latach zwiedzał dla celów naukowych równinne obszaru południowych Węgier oraz górskie pasma Chorwacji[2].
W 1803 r. Kitaibel wyprawił się ponownie w Karpaty Wschodnie, na Połoninę Borżawską. Wszedł wówczas na Stoj na ówczesnej granicy galicyjskiej[2]. Był także w Krasie Słowacko-Węgierskim, gdzie odwiedził m.in. Silicką Jaskinię Lodową.[4]
W 1804 r. podczas ponownego pobytu badawczego w Tatrach odbył wycieczkę z Liptowskiego Hradku na Krywań. Stąd przez Przybylinę dotarł do Raczkowych Stawów, a następnie wszedł (prawdopodobnie jako pierwszy znany z nazwiska zdobywca) na Rohacza Płaczliwego[2]. Droga zejściowa wiodła do Liptowskiego Mikułasza. Stąd zdobył Wielki Chocz, z którego zszedł do Rużomberku. Stamtąd udał się do Dolnego Kubina na Orawie. Zwiedzając Orawę poznał m.in. Dolinę Zuberską, po czym zdobył od strony orawskiej Babią Górę, z której zszedł już na stronę galicyjską[3]. Jeszcze w roku 1815 odbył wycieczkę w Karpaty Marmaroskie, ale penetrował już jedynie doliny, nie wychodząc w partie szczytowe[2].
Wraz z Franzem Adamem von Waldstein był autorem trzytomowej pracy pt. Descriptiones et icones plantarum rariorum Hungariae (wyd. Wiedeń, 1802-1812), której pierwszy tom dotyczy m.in. Tatr[1]. Był też autorem pierwszych opisów niektórych roślin tatrzańskich, m.in. skalnicy tatrzańskiej (Saxifraga wahlenbergii). Dzienniki z podróży P. Kitaibela (pobyty w Tatrach opisane są w ich II tomie[1]) zostały wydrukowane dopiero w latach 1945-1946 pod nazwą Diaria itinerum Pauli Kitaibelii, choć niektóre ich fragmenty były publikowane już wcześniej[2]. Wiele wiadomości o florze regionu tatrzańskiego miało zawierać planowane przez Kitaibela dzieło pt. Botanica geografica Hungariae. Autor jednak nie zdążył go napisać, a zgromadzone materiały uległy później rozproszeniu (zielnik, znacznie uszczuplony, przechowywany jest w Budapeszcie)[1].
Kitaibel prowadził również badania z zakresu chemii i prawie równocześnie z Franzem-Josephem Müllerem von Reichenstein odkrył (w 1789 r.) pierwiastek tellur. Zajmował się też hydrografią i balneologią. W 1795 r. dokonał analizy wód z wszystkich 7 źródeł mineralnych uzdrowiska w Bardiowie (słow. Bardejovské Kúpele) i zestawił wskazania co do ich leczniczego wykorzystania. Jego broszura o wartościach leczniczych tych wód została przetłumaczona na język polski i wydana na początku XIX w. w Krakowie[3]. Analizował i opisał wody mineralne w Nowej Lubowli, stawiając je na równi z bardiowskimi „kyselkami”, a w 1796 r. zbadał źródła mineralne w Starym Smokowcu pod Tatrami. Osobną pracę poświęcił leczniczym właściwościom wód mineralnych w słynnych już wówczas Turczańskich Cieplicach. W latach 1795 i 1803 prowadził analizy wód ze źródeł w Herľanach znanych z jedynego w tej części Europy czynnego gejzeru.
Kitaibel prowadził rozległą korespondencję. Był też w kontakcie z uczonymi polskimi, m.in. z profesorem Liceum Krzemienieckiego Willibaldem Besserem[3].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Radwańska-Paryska Zofia, Paryski Witold Henryk: Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wydawnictwo Górskie, Poronin 1995, ISBN 83-7104-008-3, s. 515
- ↑ a b c d e f g ab: Jeszcze o tatrzańskich wędrówkach Pawła Kitaibla, w: "Wierchy" R. 30, Kraków 1962, s. 265
- ↑ a b c d e J. R.: Tatrzańskie wyprawy Pawła Kitaibla, w: "Wierchy" R. 26, Kraków 1957, s. 293
- ↑ Wg danych na panelu informacyjnym przy jaskini.