Wikipedia

Pál Teleki

polityk węgierski

Pál Teleki hrabia Szék, właśc. Pál János Ede Teleki de Szék (ur. 1 listopada 1879 w Budapeszcie, zm. 3 kwietnia 1941 tamże) – węgierski polityk, minister wychowania i dwukrotny premier Węgier w latach 1920–1921 oraz 1939–1941, hrabia. Również delegat na Konferencji pokojowej w Paryżu.[1] Z wykształcenia geograf, członek Węgierskiej Akademii Nauk i założyciel węgierskiego skautingu.

Pál Teleki
Ilustracja
Pełne imię i nazwisko

Pál János Ede Teleki de Szék

Data i miejsce urodzenia

1 listopada 1879
Budapeszt

Data i miejsce śmierci

3 kwietnia 1941
Budapeszt

33. Premier Węgier (4. premier Królestwa Węgier)
Okres

od 19 lipca 1920
do 14 kwietnia 1921

Poprzednik

Sándor Simonyi-Semadam

Następca

István Bethlen

39. Premier Węgier (10. premier Królestwa Węgier)
Okres

od 16 lutego 1939
do 3 kwietnia 1941

Poprzednik

Béla Imrédy

Następca

László Bárdossy

Minister spraw zagranicznych Węgier
Okres

od 21 grudnia 1940
do 4 lutego 1941

Poprzednik

István Csáky

Następca

László Bárdossy

podpis
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Świętego Stefana Krzyż Wielki Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi RP
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Teleki bywa określany mianem polityka kontrowersyjnego. Za jego rządów wprowadzone zostały prawa o wydźwięku antyżydowskim. Jednocześnie jednak 24 sierpnia 1939 r. Teleki odmówił wzięcia udziału w przygotowywanym przez Niemcy ataku na Polskę, powołując się na względy moralne i historyczne. Powiedział, że: „prędzej wysadzi swoje własne linie kolejowe, niż weźmie udział w inwazji na Polskę”.

Dzieciństwo i wczesna kariera edytuj

Rodzicami Pála Telekiego byli Géza Teleki (1844-1913), węgierski polityk, i jego żona Irén Muráty (Muratisz, 1852-1941). Teleki rozpoczął edukację w 1885 r. i ukończył studia na uniwersytecie w 1903 r. Następnie został profesorem i wykładowcą geografii i stosunków socjoekonomicznych na Węgrzech przed I wojną światową; jednym z jego uczniów był Erik von Kuehnelt-Leddihn.

Gromadząc dane społeczne i geograficzne, wykonywał mapy o świetnej jakości, nawet przyjmując kryteria Systemu Informacji Geograficznej.

W 1916 r. Pál Teleki został naczelnikiem Węgierskiego Towarzystwa Turańskiego.

W 1919 r. Teleki został delegatem na konferencję pokojową w Wersalu.

Skauting edytuj

Tematem skautingu Pál Teleki zainteresował się po rozmowie z Fritzem de Molnár, skautmistrzem jego syna. Latem 1927 r. młody Géza Teleki podczas wodniackiego wyjazdu do Helsingør w Danii nie wykonał polecenia de Molnára. Gdy skautmistrz zagroził poinformowaniem ojca, chłopiec odparł: „Och, taty nie interesuje skauting”. To zmotywowało de Molnára do rozmowy z hrabią Telekim.

Pál Teleki zainteresował się ideą skautingu. Wkrótce zaprzyjaźnił się z Robertem Baden-Powellem, został Węgierskim Naczelnikiem Skautowym i członkiem Międzynarodowego Komitetu Skautowego na przestrzeni lat 1929–1939. Był komendantem obozu podczas IV Światowego Skautowego Jamboree w Gödöllő, w Lesie Królewskim na Węgrzech. Jego działalność i inspiracja wpłynęły na kształt i skalę ruchu skautowego na Węgrzech oraz w świecie.

Sprawa polska edytuj

 
Joachim von Ribbentrop, Pál Teleki i István Csáky podczas wizyty w Monachium

Na uwagę zasługuje jego postępowanie wobec Polski i Polaków. W początkach lipca 1920 rząd Węgier premiera Pála Telekiego podjął decyzję o udzieleniu militarnej pomocy Polsce, przekazując nieodpłatnie i dostarczając w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej na własny koszt drogą przez Rumunię zaopatrzenie wojskowe: 48 mln naboi karabinowych do Mausera, 13 mln naboi do Mannlichera, amunicję artyleryjską, 30 tysięcy karabinów Mauser i kilka milionów części zapasowych, 440 kuchni polowych, 80 pieców polowych. 12 sierpnia 1920 do Skierniewic dotarł transport m.in. 22 mln naboi do Mausera z fabryki Manfréda Weissa w Czepel[2].

Po rozpadzie Czechosłowacji 15 marca 1939 r. Węgry zaatakowały Ruś Zakarpacką i w wyniku tzw. małej wojny zajęły obszar wokół Stakčína i Sobranec. Odtąd Polska i Węgry miały, jak przez wieki, wspólną granicę.

Tuż przed atakiem w 1939 roku na zapytanie strony niemieckiej o możliwość dokonania inwazji z terytorium Węgier, kierowany wielowiekową tradycją dobrych stosunków z Polską, Teleki odparł: „Prędzej wysadzę nasze linie kolejowe, niż wezmę udział w inwazji na Polskę. Ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego nie brać udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”. W depeszy wysłanej do Adolfa Hitlera z 24 lipca 1939 roku Teleki argumentował, że Węgry „nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji militarnej przeciw Polsce ze względów moralnych”. List ten wywołał wściekłość kanclerza Trzeciej Rzeszy[3].

Po polskiej klęsce wrześniowej węgierski rząd podjął decyzję o otwarciu granic dla polskich uchodźców oraz zapewnił im wszelką możliwą pomoc – na Węgrzech działały polskie szkoły i organizacje społeczne, aż do momentu wkroczenia na Węgry Niemców w 1944 roku. Polskie oddziały, m.in. zmotoryzowana 10 Brygada Kawalerii płk. Maczka, uzyskały możliwość ewakuacji żołnierzy do Francji.

Sprawa jugosłowiańska edytuj

 
Grób Pála Telekiego

Nie chcąc się ugiąć przed żądaniami Niemiec dotyczącymi ataku na Jugosławię (z którą Węgry były do tej pory sprzymierzone), 3 kwietnia 1941 r. – na wieść o wkroczeniu wojsk niemieckich na terytorium Węgier w drodze do Jugosławii – popełnił samobójstwo strzałem z pistoletu. Zostawił list pożegnalny, w którym napisał: „Naród czuje, że straciliśmy nasz honor. Sprzymierzyliśmy się z draniami. Staniemy się narodem śmieci. Ja jestem temu winny”.

Winston Churchill, premier Wielkiej Brytanii, komentując to wydarzenie, oświadczył, że samobójcza śmierć Telekiego była „ofiarą, która oczyściła naród węgierski z hańby umożliwienia niemieckiego ataku na Jugosławię”[4].

Teleki został pochowany na cmentarzu Máriabesnyő w Gödöllő[5][6].

Odznaczenia i upamiętnienie edytuj

W 1930 otrzymał Łańcuch Odznaki Korwina[7].

W 1938 został uhonorowany Krzyżem Wielkim Węgierskiego Orderu Zasługi[8].

26 września 1940 został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu św. Stefana przez Regenta Królestwa Węgier admirała Miklósa Horthyego[9].

Rok 1991 został na Węgrzech ogłoszony rokiem Telekiego[10].

W 2001 r. postanowieniem prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej[11].

Jego nazwisko nosi jedna z warszawskich ulic[12]. W Krakowie na Woli Duchackiej-Zachód od roku 2018 również jedna z ulic nosi jego imię.

3 kwietnia 2004 r. w miejscowości Balatonboglár odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Pala Telekiego.

14 sierpnia 2021 w Krakowie został odsłonięty pomnik Pála Telekiego[13].

Teleki ma też swój pomnik w Skierniewicach przy dworcu kolejowym (wraz z pomnikami Piłsudskiego, Petlury i de Gaulle'a). Pomnik został odsłonięty w listopadzie 2020 i jest to jedyny w Polsce pomnik poświęcony stuleciu Bitwy Warszawskiej. Politykom towarzyszą skrzynie mające przypominać o węgierskim transporcie amunicji, jaki 12 sierpnia sto lat wcześniej, wjechał na skierniewicki dworzec. Upamiętnienie uosabia narody Europy, które solidarnie pomogły Polsce walczącej z bolszewicką Rosją.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Pál, Count Teleki, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-06] (ang.).
  2. ↑ Tablica upamiętniająca węgierską pomoc dla Polski.
  3. ↑ Zenon Chocimski. Sprzymierzeńcy z ducha. „Fronda”. 21–22. ISSN 1231-6474. [zarchiwizowane z adresu 2014-09-29]. 
  4. ↑ Stanisław Kania, Jak premier Węgier odmówił Hitlerowi. „To sprawa honoru”, „Wprost” 1.09.2013.
  5. ↑ Máriabesnyő. maradjitthon.hu. [dostęp 2015-11-02]. (węg.).
  6. ↑ Gróf Teleki Pál sírja. godollo.hu. [dostęp 2015-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-18)]. (węg.).
  7. ↑ Milliókért keresték Orbán aranyláncosait. origo.hu. [dostęp 2017-09-04]. (węg.).
  8. ↑ A Magyar Érdemkereszt Nagykeresztjének (1924-1935). hungarianarmedforces.com. [dostęp 2017-09-04].
  9. ↑ Magyar nemzetiségi politika. theka.hu. [dostęp 2017-09-04]. (węg.).
  10. ↑ Jerzy Giza. Pal Teleki (1879-1941). „Gazeta Wyborcza Kraków”, s. 10, 2004-04-13. (pol.). 
  11. ↑ M.P. z 2001 r. nr 17, poz. 288.
  12. ↑ Pala Telekiego, Warszawa, Poland – Google Maps.
  13. ↑ Zapewnił nieocenione wsparcie w wojnie 1920. Pomnik węgierskiego męża stanu odsłonęty w Krakowie [online], niezalezna.pl [dostęp 2021-08-14].

Bibliografia edytuj

  • József Antall: Uchodźcy polscy na Węgrzech w czasie wojny. Budapeszt: Athenaeum, 1946.
  • István Lagzi: Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06490-3.
  • Balazs Albonczy: Pal Teleki (1879-1941): The Life of a Controversial Hungarian Politician. 2007. ISBN 978-0-88033-595-9. (ang.).
  • Benczédi László, Gunst Péter (red.), Magyar történelmi kronológia az östörténettöl 1966-ig; segédkönyv a magyar történelem tanulmányozásához, wyd. 2, Budapest: Tankönyvkiadó, 1970, OCLC 32232307 (węg.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pál_Teleki&oldid=73558460”