Pałka

Pałka
	; Pałka szerokolistna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	pałkowate
Rodzaj	pałka
	Nazwa systematyczna
	Typha L.; Sp. Pl. 971. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Typha angustifolia L.
Synonimy
	Massula Dulac;
	Massula Dulac;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Pałka (Typha L.) – rodzaj roślin ziemno-wodnych należący do rodziny pałkowatych (Typhaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 8^[4] do ok. 40 gatunków bylin^[5], spotykanych na całym niemal świecie na brzegach wód. Zastosowanie znajdują jako rośliny jadalne, plecionkarskie (liście), surowiec do produkcji papieru i bywają sadzone jako rośliny ozdobne^[4].

Rozmieszczenie edytuj

Rodzaj rozprzestrzeniony na całym świecie w klimacie umiarkowanym i tropikalnym^[6], przy czym na półkuli południowej występują pojedyncze gatunki. Centrum zróżnicowania jest środkowa część Eurazji. W Ameryce Północnej rosną trzy gatunki^[7].

W Polsce trzy gatunki są rodzime – pałka wąskolistna (Typha angustifolia), pałka szerokolistna (T. latifolia) oraz pałka Shuttlewortha T. shuttleworthii^[8]^[9], dwa pierwsze tworzą mieszańca – pałkę pośrednią T. ×glauca^[8]. Jako gatunki introdukowane i zdziczałe odnotowane zostały dwa gatunki: pałka drobna (T. minima) i pałka wysmukła (T. laxmanii)^[10]^[8].

Pałka szerokolistna
Pałka wąskolistna
Pałka drobna
Pałka wysmukła

Morfologia edytuj

Łodyga: Rośliny zielne o łodygach wzniesionych wyrastających z pełzającego kłącza. Kłącze zwykle nierozgałęzione, okryte łuskowatymi liśćmi, tęgie, o długości do 70 cm i średnicy od 0,5 do 4 cm. Łodyga nadziemna wyrasta pojedynczo z końca kłącza lub tworzy kępy rozgałęziając się u swej nasady. Łodygi osiągają do 4 m wysokości i na przekroju są owalne, w górze zwykle nieco bardziej spłaszczone^[7].
Liście: Zwykle tylko odziomkowe, bifacjalne^[4]. Stopniowo od łuskowatych liści na kłączu przechodzą w liście asymilacyjne otulające pochwami łodygę. W sumie wokół pojedynczej łodygi wyrasta do 15 liści ułożonych skrętolegle dwurzędowo. Na doosiowej powierzchni pochew, rzadziej na wolnej części blaszki występują gruczoły śluzowe. Blaszka liściowa z miękiszem gąbczastym, jest płaska, wklęsła lub wypukła, czasem z wypukłym nerwem środkowym po stronie odosiowej (u gatunków Starego Świata). Blaszki równowąskie lub wąskolancetowate, unerwione równolegle, skręcone nieco w luźną spiralę^[7]^[4].
Kwiaty: Bardzo drobne, jednopłciowe, zebrane w gęste, cylindryczne kwiatostany na szczycie łodygi (kolby lub kłosy). Kwiaty męskie skupione są w kwiatostany na szczycie łodygi. Okwiat w kwiatach męskich zredukowany do kilku rzęsowatych łusek (najczęściej w liczbie do 3, rzadko do 8), czasem w ogóle nie wykształcony. Pręciki są trzy. Główki osadzone są na nitkach nasadą, posiadają szeroki łącznik. Pyłek uwalniany jest pojedynczo i w tetradach. W kwiatach żeńskich łuskowatych lub rzęskowatych listków w okwiecie jest bardzo dużo, zebrane są w od jednego do czterech okółków^[4]. Są bezbarwne lub brązowe na szczycie i tu nieco rozszerzone^[7] Słupek jest pojedynczy, z jednego owocolistka. Znamiona wydłużają się po przekwitnieniu (wystają nad okwiat). Górna zalążnia zawiera pojedynczy, anatropowy zalążek. W kwiatach brak miodników^[4]. Po przekwitnieniu kwiaty męskie utrzymują się przez zimę, podczas gdy suche kwiaty żeńskie odpadają w wielkich ilościach^[7].
Owoce: Niełupka z trwałymi i wydłużającymi się znamionami i szypułką oraz puchowym okwiatem, ułatwiającym rozsiewanie^[4]. Budowa owoców pozwala na zmniejszenie prędkości spadania. Poza tym owoce są przystosowane do anemochorii poprzez wytwarzanie ich w wielkiej liczbie (u pałki szerokolistnej na jednej roślinie powstaje ich ok. 220 tys., u południowej – nawet ponad 680 tys.), poza tym ważą one tylko od 0,02 do 0,003 mg^[11].

Biologia i ekologia edytuj

Przedstawiciele rodzaju należą do szybkich kolonizatorów przekształconych lub świeżo powstałych siedlisk podmokłych. Rosną w różnorodnych siedliskach na brzegach wód stojących lub wolno płynących; na brzegach jezior, stawów i rowów, także mokradeł silnie zanieczyszczonych i powstających na terenach poprzemysłowych^[6]. Zasiedlają wody lub znoszą zalewy do wysokości 1,5 m^[7]. Siewki w pierwszym roku tworzą liczne klony rozrastając się wegetatywnie za pomocą kłącza. Zakwitają od drugiego roku życia. Diaspory wytwarzane w wielkich ilościach rozsiewane są przez wiatr. Kiełkują na nagiej, podmokłej glebie lub w płytkiej wodzie. Rośliny te tworzą często rozległe i jednogatunkowe zbiorowiska roślinne (agregacje). Niektóre gatunki wytwarzają wielkie ilości biomasy^[7].

Nazewnictwo edytuj

W polskim nazewnictwie ludowym i tradycyjnym funkcjonowały nazwy pałka wodna i rogoża. Nazwy typhe używał Teofrast. Nawiązuje ona do oparów (typhos – 'dym, mgła, opary')^[12].

Systematyka edytuj

Dane paleontologiczne, serologiczne i uzyskane w wyniku sekwencjonowania i analizy chloroplastowego DNA potwierdzają bliskie pokrewieństwo rodzajów pałka (Typha) i jeżogłówka (Sparganium). Najstarsze znaleziska z przedstawicielami rodzaju udokumentowane zostały w formacji Fort Union z paleocenu. Znaleziska Sparganium są nieco starsze^[6]. O ile pozycja systematyczna rodzaju jest dobrze zbadana, o tyle relacje systematyczne w obrębie rodzaju pozostają niedostatecznie poznane. Kłopoty sprawia identyfikacja gatunków i ustalenie między nimi relacji filogenetycznych^[6]. W szczególności badania taksonomiczne postulowane są nad przedstawicielami rodzaju z Azji wschodniej i Ameryki Południowej^[7].

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj siostrzany dla jeżogłówki (Sparganium) w obrębie rodziny pałkowatych (Typhaceae), która z kolei wspólnie z bromeliowatymi (Bromeliaceae) tworzy klad bazalny w obrębie wiechlinowców (Poales), jednego z rzędów roślin jednoliściennych^[2].

Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa komelinowe (Commelinidae Takht.), nadrząd Typhanae Thorne ex Reveal, rząd pałkowce (Typhales Dumort.), rodzina pałkowate (Typhaceae Juss.), podrodzina Typhoideae Link, plemię Typheae Dumort., rodzaj pałka (Typha L.)^[13].

Wykaz gatunków i mieszańców^[5]

Typha albida Riedl
Typha alekseevii Mavrodiev
Typha androssovii Krasnova
Typha angustifolia L. – pałka wąskolistna
Typha × argoviensis Hausskn. ex Asch. & Graebn.
Typha austro-orientalis Mavrodiev
Typha azerbaijanensis Hamdi & Assadi
Typha × bavarica Graebn.
Typha biarmica Krasnova
Typha capensis (Rohrb.) N.E.Br.
Typha caspica Pobed.
Typha changbaiensis M.Jiang Wu & Y.T.Zhao
Typha davidiana (Kronf.) Hand.-Mazz.
Typha domingensis Pers. – pałka południowa
Typha elephantina Roxb.
Typha ephemeroida Krasnova
Typha × gezei Rothm.
Typha × glauca Godr. – pałka pośrednia
Typha grossheimii Pobed.
Typha incana Kapit. & Dyukina
Typha joannis Mavrodiev
Typha kalatensis Assadi & Hamdi
Typha kamelinii Krasnova
Typha komarovii Krasnova
Typha kozlovii Krasnova
Typha krasnovae Doweld
Typha latifolia L. – pałka szerokolistna
Typha laxmannii Lepech. – pałka wysmukła
Typha linnaei Mavrodiev & Kapit.
Typha lugdunensis P.Chabert – pałka lyońska
Typha minima Funck – pałka drobna
Typha orientalis C.Presl
Typha paludosa Krasnova
Typha × provincialis A.Camus
Typha przewalskii Skvortsov
Typha shuttleworthii W.D.J.Koch & Sond. – pałka Shuttlewortha
Typha sinantropica Krasnova
Typha sistanica De Marco & Dinelli
Typha × smirnovii Mavrodiev
Typha × soligorskiensis D.Dubovik
Typha subulata Crespo & Pérez-Mor.
Typha × suwensis T.Shimizu
Typha tichomirovii Mavrodiev
Typha turcomanica Pobed.
Typha tzvelevii Mavrodiev
Typha valentinii Mavrodiev
Typha varsobica Krasnova
Typha × volgensis Krasnova
Typha yakutii Krasnova & Chemeris

Zastosowanie edytuj

Skrobia z różnych gatunków pałek była pozyskiwana już w paleolicie^[14]. Współcześnie kulinarne wykorzystanie pałek ma ograniczone zastosowanie^[15]. Spożywano i spożywa się głównie: młode pędy i kłącza, skrobię ze starych kłączy, kolby kwiatów męskich przed kwitnieniem i pyłek. Nasiona zawierają ok. 20% jadalnego oleju, wyróżniającego się wysoką, 70% zawartością kwasu linolenowego^[7].

Liście pałek wykorzystywane są jako materiał plecionkarski. Wyrabia się z nich kosze, maty, siedziska i oparcia krzeseł, a także ściany i pokrycia dachowe. Puszyste i suche owoce wykorzystywane były jako hubka przy rozniecaniu ognia, a także jako materiał izolacyjny. Wypełniano nim poduszki, materace, zabawki dla dzieci itp.^[7]

Liczne gatunki, także mieszańcowe, pałki wykorzystywane są do konstrukcji makrofitowych oczyszczalni ścieków^[16]. Wiele gatunków cechuje się wychwytywaniem wielu zanieczyszczeń. Różne gatunki pałki badane były pod kątem wykorzystania ich jako źródło surowca papierniczego^[7].

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne^[7].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-25] (ang.).
↑ ^a ^b Typha L.. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2015-04-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 262. ISBN 978-0-12-374380-0.
↑ ^a ^b Typha L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-13].
↑ ^a ^b ^c ^d Changkyun Kim, Hong-Keun Choi. Molecular systematics and character evolution of Typha (Typhaceae) inferred from nuclear and plastid DNA sequence data. „Taxon”. 60, 5, s. 1417-1428, 2011.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Typha Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-03-07].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 197, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Katarzyna Kozłowska, Agnieszka Nobis, Marcin Nobis. Typha shuttleworthii (Typhaceae), new for Poland. „Polish Botanical Journal”. 56, 2, s. 299–305, 2011.
↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.
↑ Klaus Kubitzki, H. Huber: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Springer Science & Business Media, 1998, s. 457-459. ISBN 3-540-64061-4.
↑ Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Typha. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-25]. (ang.).
↑ Biancamaria Aranguren, Roberto Becattini, Marta Mariotti Lippi, Anna Revedin. Grinding flour in Upper Palaeolithic Europe (25000 years bp). „Antiquity”. 314 (81), s. 845-855, grudzień 2007. DOI: 10.1017/S0003598X00095946. (ang.).
↑ Agata Kurzawska, Krzysztof Dziedzic, Danuta Górecka, Paulina Smoczyńska. Wiązanie kwasów żółciowych przez pieczywo bezglutenowe z udziałem mączki z kłącza pałki wodnej (Typha latifolia) w warunkach trawienia in vitro. „Problemy Higieny i Epidemiologii”. 3 (95), s. 709-712, 2014. (pol.).
↑ Jan Vymazal. Plants used in constructed wetlands with horizontal subsurface flow: a review. „Hydrobiologia”. 1 (674), s. 133-156, 2011-10-01. DOI: 10.1007/s10750-011-0738-9. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-25] (ang.).

[A-3] Typha L.. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2015-04-04].

[simpson-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 262. ISBN 978-0-12-374380-0.

[powo-5] Typha L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-13].

[kim-6] Changkyun Kim, Hong-Keun Choi. Molecular systematics and character evolution of Typha (Typhaceae) inferred from nuclear and plastid DNA sequence data. „Taxon”. 60, 5, s. 1417-1428, 2011.

[america-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Typha Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-03-07].

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 197, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[9] Katarzyna Kozłowska, Agnieszka Nobis, Marcin Nobis. Typha shuttleworthii (Typhaceae), new for Poland. „Polish Botanical Journal”. 56, 2, s. 299–305, 2011.

[Obce2012-10] B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.

[kubitzki-11] Klaus Kubitzki, H. Huber: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Springer Science & Business Media, 1998, s. 457-459. ISBN 3-540-64061-4.

[floj-12] Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).

[13] Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Typha. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-25]. (ang.).

[aranguren-14] Biancamaria Aranguren, Roberto Becattini, Marta Mariotti Lippi, Anna Revedin. Grinding flour in Upper Palaeolithic Europe (25000 years bp). „Antiquity”. 314 (81), s. 845-855, grudzień 2007. DOI: 10.1017/S0003598X00095946. (ang.).

[kurzawska-15] Agata Kurzawska, Krzysztof Dziedzic, Danuta Górecka, Paulina Smoczyńska. Wiązanie kwasów żółciowych przez pieczywo bezglutenowe z udziałem mączki z kłącza pałki wodnej (Typha latifolia) w warunkach trawienia in vitro. „Problemy Higieny i Epidemiologii”. 3 (95), s. 709-712, 2014. (pol.).

[vymazal-16] Jan Vymazal. Plants used in constructed wetlands with horizontal subsurface flow: a review. „Hydrobiologia”. 1 (674), s. 133-156, 2011-10-01. DOI: 10.1007/s10750-011-0738-9. (ang.).

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]