Państwo żywieckie

latyfundium magnackie
(Przekierowano z Państwo Żywieckie)

Państwo Żywieckie – określenie „państwo żywieckie” występuje po raz pierwszy w dokumentach kancelarii Piotra Komorowskiego herbu Korczak[1] w latach 14671476. W roku 1467 król polski, Kazimierz IV Jagiellończyk nadał przywilejem królewskim „państwo żywieckie” jako ogromny majątek ziemski, za utracone majątki na Węgrzech. Piotr Komorowski stanął przed królem polskim pozbawiony wszelkich dóbr i ważnych strategicznie zamków. Kazimierz Jagiellończyk, chcąc jednak, choć w części, wynagrodzić mu te straty w 1474 roku, nadał Piotrowi Komorowskiemu przywilejem królewskim ziemie na terenie korony polskiej[2].

Stary Zamek w Żywcu – ośrodek administracyjny Państwa Żywieckiego w XVI wieku
Nowy Zamek w Żywcu – pałac wzniesiony w Żywcu przez Habsburgów w XIX wieku

Obszar państwa żywieckiego edytuj

W skład państwa żywieckiego hrabiego Komorowskiego z Orawy wchodziły takie miejscowości jak[3]: Żywiec i wsie: Sporysz, Stary Żywiec, Pietrzykowice, Zabłocie, Moszczanica, Radziechowy, Cięcina, Łękawica, Rychwałd, Wieprz Duży i Mały oraz Lipowa. Komorowski otrzymał też starostwo niegrodowe barwałdzkie wraz z przynależnymi do niego wsiami: Barwałd, Stanisław, Gołuchowiec, Chocznia i Mikołaj kolo Wadowic[4]. Zapisano mu również dożywotnio sto grzywien z żup wielickich i bocheńskich, trzy tysiące na zamku w Ojcowie i dwa tysiące florenów węgierskich na zamku w Barwałdzie. Wypłacono mu również sto grzywien jako zwrot kosztów podróży z Orawy do Łęczycy, gdzie wówczas przebywał król polski. Przejściowo do Komorowskiego należał też Nowy Targ wraz z okolicą. Hrabia Piotr Komorowski dostał również możliwość wykupienia od Słaboszowej Barwałdu, Ojcowa i Rakowic z okolicznymi wsiami.

W okresie korony polskiej w 1635 roku miasto Żywiec, znajdowało się w województwie krakowskim.

Historia edytuj

 
Majątek Krzysztofa Komorowskiego (1542-1608) z zaznaczonymi ówczesnymi wsiami i parafiami
Właściciele państwa
 
Herb Korczak Komorowskich – założycieli państwa żywieckiego.
 
Herb Wazów - założycieli gminnej administracji publicznej i pierwszego Ratusza Żywieckiego na Rynku Żywieckim.
 
Herb Wielopolskich
 
Herb Habsburgów – ostatnich lennych właścicieli dóbr żywieckich.

Komorowscy edytuj

Majętność ziemska zwana państwem żywieckim[8] powstała w 1467 roku, na terenie, nad którym krótko wcześniej Księstwo oświęcimskie straciło kontrolę, z dawnych dóbr książęcych. Została ona nadana w dziedziczne władanie przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka, Piotrowi Komorowskiemu jako nagroda za ukrócenie rozbójniczej działalności rodziny Skrzyńskich oraz zadośćuczynienie za straty materialne, jakich doznał on występując przeciwko Maciejowi Korwinowi i wspierając wyprawę Kazimierza Jagiellończyka na Węgry[potrzebny przypis].

Komorowscy władali państwem żywieckim jako niepodzielnymi dobrami do 1608 roku. Po śmierci Krzysztofa Komorowskiego majętność została podzielona pomiędzy jego trzech synów. W wyniku działu spadkowego z pierwotnego latyfundium żywieckiego wydzielono trzy mniejsze: suskie, ślemieńskie i żywieckie[potrzebny przypis].

Właściciel największej części dóbr i Żywca, Mikołaj Komorowski okazał się być utracjuszem. Z powodu długów w 1618 roku musiał sprzedać dobra łodygowickie. Gdy okazało się, że mimo to został bankrutem, dla ratowania swojej pozycji wystawił posiadane państwo żywieckie w całości na sprzedaż.

Wazowie edytuj

W 1624 roku za cenę 600  000 zł odkupiła je królowa Konstancja Habsburżanka. Królowa, nabywszy dobra żywieckie, ich zarząd powierzyła staroście Krzysztofowi Czarneckiemu, zaś probostwo żywieckie oddała Stanisławowi Blochowi, pochodzącemu z Wielkopolski archiprezbiterowi brodnickiemu, dziekanowi pszczyńskiemu i oświęcimskiemu. W 1628 r. założyła kościoły parafialne w odleglejszych częściach dóbr, tj. w Milówce i Jeleśni, a także uporządkowała dochody dotychczasowych kościołów parafialnych w Żywcu i Radziechowach. Wszystkie parafie Żywiecczyzny należały przez dłuższy czas do dekanatu oświęcimskiego. W 1644 r. wyodrębniono z niego nowy dekanat żywiecki, do którego - oprócz żywieckiej - należały parafie w Bestwinie, Jeleśni, Komorowicach, Łodygowicach, Milówce, Radziechowach, Rychwałdzie i Ślemieniu[9].

Ponieważ prawo polskie zabraniało królom skupowania dóbr nieruchomych w kraju, na Sejmie walnym koronnym w Warszawie w marcu 1631 r. na dobra żywieckie nałożono obowiązkową kwotę wykupna w wysokości 600 tys. złotych, co oznaczało, że ...królowa dotąd dóbr tych spokojnie używać będzie, póki rzeczona summa bądź przez rzeczpospolitą bądź przez kogokolwiek ze szlachty krajowej pojedynczo lub wspólnie z innymi te dobra wykupującego, byle naraz, do rąk królowej albo po jej zejściu potomstwu jej oddana i odliczona nie będzie[9].

Po śmierci królowej w 1631 r. współwłaścicielami latyfundium zostali Jan Kazimierz Waza i Karol Ferdynand Waza. W rękach Wazów posiadłość żywiecka znajdowała się do 1672 roku. W czasie potopu szwedzkiego znacznie ucierpiała na skutek działań wojennych i grabieży[potrzebny przypis].

W okresie I Rzeczypospolitej w skład państwa żywieckiego wchodziły miasto Żywiec i sześć kluczy: obszarski, jeleśniański, wieprzski, starożywiecki, lipowski i Węgierskiej Górki. Szacuje się, że dobra te ok. połowy XVII wieku przynosiły dochód w wysokości 26 tys. złotych rocznie[10].

Wodzicki edytuj

Po śmierci Jana II Kazimierza herbu Waza, w latach 1672–1675 państwo żywieckie, dzierżawił Wawrzyniec Wodzicki.

Wielopolscy edytuj

Następnie właścicielem Żywiecczyzny został Jan Wielopolski, który w 1678 roku kupił ją na własność. W 1712 roku majątek obejmował 45 wsi. W rękach Wielopolskich państwo żywieckie znajdowało się do 1838 roku. W XVIII wieku uległo uszczupleniom i dwóm spadkowym podziałom. W 1772 roku po I rozbiorze znalazło się na terenie Galicji. W XIX wieku Adam Wielopolski, nie potrafiąc zapanować nad ubożeniem majątku, wystawił go na sprzedaż.

Habsburgowie edytuj

Kupił go przedsiębiorczy arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg i włączył w skład Komory Cieszyńskiej. Do końca XIX wieku Habsburgowie cieszyńscy jeszcze kilkakrotnie przeprowadzali na Żywiecczyźnie transakcje wykupu ziemi, dzięki czemu państwo żywieckie w całości znalazło się w ich władaniu. Za czasów Albrechta Fryderyka Habsburga zostało znacznie powiększone o dobra w Małopolsce poprzez wykup w 1878 roku od rodziny Saint Genois d’Anneaucourt dóbr dawnej królewszczyzny lanckorońskiej[11].

W drugiej połowie XIX wieku państwo żywieckie wraz z księstwem cieszyńskim stanowiło jeden z najlepiej rozwiniętych i dochodowych majątków w Austro-Węgrzech. Przyczyniło się do tego przede wszystkim wybudowanie wielu nowoczesnych zakładów przemysłowych oraz rozwijanie na dużą skalę gospodarki leśnej[potrzebny przypis].

W 1895 roku majątek odziedziczył Karol Stefan Habsburg, który zapoczątkował żywiecką linię Habsburgów. Po I wojnie światowej państwo żywieckie znalazło się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Podobnie jak majątek księstwa cieszyńskiego zamierzano je znacjonalizować. W latach 1919–1924 dobra poddano przymusowemu zarządowi. Ostatecznie jednak uznano, że spolszczeni Habsburgowie żywieccy mogą je zatrzymać jako prywatną własność. W 1933 roku dobra odziedziczył Karol Olbracht Habsburg[12].

II Rzeczpospolita Polska rok 1918 edytuj

W 1919 roku, po odzyskaniu przez Kraj niepodległości rząd polski II RP skonfiskował państwo żywieckie, jako majątek członków zaborczego austriackiego domu panującego. Habsburg związany z ziemią polską, starał się o odzyskanie utraconych posiadłości i otrzymanie polskiego obywatelstwa dla siebie i rodziny. Uzyskał je w 1920 roku ze względu na swoją postawę obywatelską. Wstawił się też za nim król hiszpański Alfons XIII, siostrzeniec Habsburga. Król Hiszpanii interweniował w sprawie majątku u prezydenta II Rzeczypospolitej Polskiej, Stanisława Wojciechowskiego, proponując w zamian swe poparcie dla polskich spraw na forum międzynarodowym. Przymusowy zarząd dóbr żywieckich (państwa żywieckiego) został zniesiony ostatecznie w sierpniu 1924 roku.

III Rzesza Niemiecka edytuj

W czasie II wojny światowej, po aresztowaniu właściciela i umieszczeniu Habsburga w więzieniu, państwo żywieckie zostało poddane zarządowi komisarycznemu władz na terenach okupowanych przez III Rzeszę. W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1944 obowiązywała niemiecka nazwa miasta (Saybusch), ulicom nadano nazwy niemieckie. Jesienią 1940 r. w ramach tzw. Aktion Saybusch (Akcja Żywiec) okupant wysiedlił ok. 22 tys. mieszkańców Żywiecczyzny na tereny Generalnego Gubernatorstwa, wprowadzając w ich miejsce mniejszą liczbę osadników niemieckich.

Po zakończeniu działań zbrojnych w Europie edytuj

Państwo żywieckie jako prywatny majątek przestało formalnie istnieć w 1944 roku na mocy Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o reformie rolnej.

Po roku 1945 rodzina Habsburgów żywieckich próbowała część majątku odzyskać, jednak bez rezultatu[13].

Czasy Unii Europejskiej edytuj

  • Obecnie spadkobiercy: Karol Stefan Habsburg i Renata Habsburg, wystąpili z wnioskiem o zawarcie ugody w sprawie zwrotu rodzinie nieruchomości w Żywcu[14][15].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Wg Piotr Komorowski z Orawy
  2. B. Paprocki, Gniazdo Cnoty, Zkąd Herby Rycerstwa slawnego Krolestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Zmudzkiego, y inszych Państw do tego Krolestwa należących Książąt, y Panow początek swoy maią, Kraków, rok 1578.
  3. A. Komoniecki, Dziejopis Żywiecki, TMZŻ 1987.
  4. Nowe życie w starych fotografiach-część 4, Muzeum Miejskie w Wadowicach [dostęp 2022-11-17].
  5. Mieczysław Karaś, Ludwik Łysiak: Księga sądowa państwa żywieckiego, 1681–1773. Kraków; Warszawa: Uniwersytet Jagielloński; Państwowe Wyd. Nauk., 1978, 1978, seria: Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego z. 490. OCLC 13594770.
  6. Jarosław Reszczyński: Kontakty zagraniczne mieszkańców Żywiecczyzny w świetle księgi sądowej państwa żywieckiego (1681–1773). Kraków; Warszawa: Uniwersytet Jagielloński; Państwowe Wyd. Nauk., 1978, 2006, seria: Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej. Seria Limites Patriae. Z. 2. OCLC 998244317.
  7. Stanisław Figiel, Piotr Krzywda, Urszula Janicka-Krzywda, Wojciech W. Wiśniewski: Beskid Żywiecki. Przewodnik. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, s. 53, seria: Przewodnik dla Prawdziwego Turysty. ISBN 978-83-89188-59-5.
  8. Pisownia nazwy za M. Karaś; L. Łysiak Księga sądowa państwa żywieckiego, 1681–1773; J. Reszczyński Kontakty zagraniczne mieszkańców Żywiecczyzny w świetle księgi sądowej państwa żywieckiego (1681–1773), S. Figiel i in. Beskid Żywiecki. Przewodnik[5][6][7]
  9. a b Eugeniusz Janota: Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie. Cieszyn: Gwiazdka Cieszyńska, 1859.
  10. Podhorodecki Leszek, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985, s. 376.
  11. Tadeusz Galarowski: Zawoja. Wrocław: Ossolineum, 1980, seria: Nauka dla wszystkich. ISBN 83-04-00689-8.
  12. Habsburgowie z Żywca i ich związki z Polską, dzieje.pl [dostęp 2022-11-17] (pol.).
  13. Państwo Żywieckie, www.zywieckiecentrumturystyki.pl [dostęp 2022-11-17].
  14. Habsburgowie chcą zwrotu pałacu w Żywcu. interia.pl, 2013-12-02. [dostęp 2018-09-02]. (pol.).
  15. Habsburgowie zrzekli się części roszczeń reprywatyzacyjnych, www.money.pl [dostęp 2022-11-17] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Beskid Żywiecki. Przewodnik, Stanisław Figiel, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, ISBN 83-89188-59-7, OCLC 749851899.