Panevėžiukas
Panevėžiukas (hist., pol. Poniewieżyk) – wieś na Litwie, położona w rejonie kowieńskim okręgu kowieńskiego, 28 km na północ od Kowna, na prawym brzegu Niewiaży.
 Ogólny widok wsi (2012) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Okręg | |
| Rejon | |
| Gmina | |
| Populacja (2011) • liczba ludności |
|
| Kod pocztowy |
54050 |
Położenie na mapie Litwy  | |
 55°08′38″N 23°47′20″E/55,143889 23,788889
| |
Historia edytuj
Poniewieżyk po raz pierwszy był wspomniany w XIV wieku. W 1563 roku majątek ten był własnością Jana Pietkiewicza. W 1596 roku został sprzedany Piotrowi Wizgirdowi marszałkowi powiatu kowieńskiego. W 1685 roku dobra te były własnością Zofii Billewiczowej, wdowy po Andrzeju. Wkrótce zostały sprzedane rodzinie Syruciów. Szymon Syruć ufundował tu w 1747 roku murowany kościół, w miejscu drewnianego. Kościół ten ma rzadko spotykany trójkątny kształt[1][2]. Na przykościelnym cmentarzu znajdują się coraz trudniej czytelne tablice nagrobków dawnych tutejszych ziemian i księży[1][3].
Na przełomie XVIII i XIX wieku majątek przeszedł na własność Jana Korewy herbu Dębno. Prawdopodobnie pozostawał w rękach tej rodziny przez cały XIX wiek. Pod koniec tego wieku jego właścicielem był Onufry Korewa (1860–1912[4]), żonaty z Anną Gieysztorówną (1876–1952). Jeden z ich synów, Zygmunt (1898–1945) żonaty z Gabrielą Pawłowicz (~1890–1983) był ostatnim właścicielem Poniewieżyka: mieszkał tu z przerwą lat I wojny światowej do 1942 roku[1]. Został prawdopodobnie zastrzelony przez sowietów w Kownie.
Na przełomie XIX i XX wieku majątek liczył 1182 dziesięcin ziemi i lasu. Aby uniknąć przymusowego wywłaszczenia i parcelacji właściciele podzielili go na osiem mniejszych części. W ten sposób wokół dworu ocalało 150 ha ziemi[1].
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Poniewieżyk, wcześniej wchodzący w skład Księstwa Żmudzkiego Rzeczypospolitej[1] znalazł się na terenie ujezdu kowieńskiego, który należał kolejno do guberni wileńskiej, litewskiej (1797–1801), a później wileńskiej (1801–1843) i kowieńskiej (1843–1915) Imperium Rosyjskiego. W drugiej połowie XIX wieku należał do gminy i parafii Jaswojnie[2].
Od 1920 roku Poniewieżyk należy do Litwy, która w okresie 1940–1990, jako Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, wchodziła w skład ZSRR.
Obecnie we wsi działa m.in. szkoła podstawowa i poczta.
Niemiecki obóz pracy edytuj
W czasie II wojny światowej funkcjonował tu niemiecki obóz pracy (oficjalnie był to obóz internowania – Internierungslager), w którym więziono m.in. polskich księży. Obóz otwarto w połowie października 1942 roku. Urządzony został we dworze, na terenie 85-hektarowego gospodarstwa. Internowani, w większości zakonnicy, pracowali w gospodarstwie od godz. 7 do 17 z przerwą na obiad. Racje żywnościowe uzależnione były od wyników pracy. Na terenie obozu znajdowała się kaplica[5]. 2 listopada 1942 roku do obozu przywieziono część wileńskich karmelitów bosych. Przetrzymywano tu m.in. jezuitę ks. Stanisława Sowę (08.06.1942 – 07.09.1943)[6], profesorów Wileńskiego Seminarium Duchownego i Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Stefana Batorego ks. Józefa Marcinowskiego[7] i ks. Antoniego Cichońskiego[8] (07.01.1943 – 16.07.1944), ks. dr. Antoniego Korcika[9], ks. Antoniego Pawłowskiego[10]. 4 sierpnia 1944 roku obóz wyzwoliła Armia Czerwona[5].
.JPG)
Demografia wsi edytuj
- 1923 – 92
- 1959 – 404
- 1970 – 503
- 1979 – 562
- 1980 – 547
- 1986 – 671
- 1989 – 680
- 2001 – 705
- 2011 – 678[11].
Dwór edytuj
W połowie XVIII wieku kasztelan Szymon Syruć wybudował tu parterowy, modrzewiowy dwór, który w tej postaci istniał do końca XIX wieku. W latach 1901–1914 rozbudowano dom przez dodanie obszernego przedsionka z facjatą na trzech centralnych osiach budynku oraz dobudowanie dużego, dwupiętrowego, murowanego skrzydła, poprzecznie w stosunku do starego domu. Całość (w kształcie litery „T”) w przykryto łamanym dachem pokrytym dachówką. Dom przybrał cechy budowli barokowej. Wybuch I wojny światowej nie pozwolił na wykończenie wszystkich wnętrz[1].
Po przebudowie w domu było kilkanaście pomieszczeń w układzie dwutraktowym, w nowej części przedzielonych korytarzem. W domu była duża sień, długi pokój jadalny, salon itd. Nowy przedsionek służył jako ogród zimowy, hodowano w nim oleandry, agawy, daturę i wiele innych egzotycznych roślin. Na ścianach wisiały obrazy znanych współczesnych malarzy polskich. Księgozbiór Onufrego i Konstancji Korewów liczył ponoć kilka tysięcy woluminów. W sali jadalnej stał długi stół, przy którym mogło usiąść jednocześnie 40 osób[1].
Dom stoi na wysokim brzegu Niewiaży. W niewielkiej odległości stały zabudowania gospodarcze, wśród nich dwupiętrowy spichlerz z niepalonej cegły, z głębokimi piwnicami.
Przy domu był sad owocowy, w pobliżu domu rosły też inne drzewa liściaste, wśród nich wielki, stary kasztanowiec. W ogrodzie była też stara aleja lipowa[1].
Po II wojnie światowej we dworze mieściła się siedziba kołchozu. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę majątek zreprywatyzowano, przekazując dwór spadkobierczyni Korewów Jolancie Korevaitė-Gailevičienė. Dziś znaczna część dworu jest zrujnowana. Mieszkają w nim pracownicy dawnego kołchozu. Mieszkańcy twierdzą, że jest wystawiony na sprzedaż.
Z parku ocalały pojedyncze drzewa[3].
Majątek Poniewieżyk został opisany w 3. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego[1].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i Poniewieżyk, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 3: Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 266–268, ISBN 83-04-03947-8, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
- ↑ a b Poniewieżyk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 493.
- ↑ a b Tomasz Krzywicki, Litwa. Przewodnik, wyd. 2, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2014, s. 223, ISBN 978-83-62460-63-2.
- ↑ Marek Minakowski, Profil Onufrego Korewy w Wielkiej genealogii Marka Minakowskiego [online] [dostęp 2019-05-05].
- ↑ a b Archidiecezja Wileńska w latach 1942–1944: pod władzą Mečislovasa Reinysa, [w:] Regina Laukaitytė, Biuletyn Historii Pogranicza, Białystok 2008 (9), s. 38–39, ISSN 1641-0033 [dostęp 2020-05-08] (pol.).
- ↑ STANISŁAW SOWA – MARTYROLOGIUM [online], www.swzygmunt.knc.pl [dostęp 2020-05-08].
- ↑ W Służbie Miłosierdzia [online], www.wsm.archibial.pl [dostęp 2020-05-08].
- ↑ W Służbie Miłosierdzia [online], www.wsm.archibial.pl [dostęp 2020-05-08].
- ↑ Antoni Korcik [online], Lubelska Szkoła Filozoficzna [dostęp 2020-05-08] (pol.).
- ↑ Antoni Pawłowski [online], www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2020-05-08] (pol.).
- ↑ Results of the 2011 Population and Housing Census of the Republic of Lithuania [online] [dostęp 2019-05-05] (ang.).