Parafia Ewangelicko-Augsburska w Ostródzie
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Ostródzie – luterańska parafia w Ostródzie, należąca do diecezji mazurskiej. Siedziba parafii mieści się przy ulicy Olsztyńskiej w gmachu dawnego sądu. Posiada kościoły filialne w Łęgutach i Pasłęku oraz kaplice w Iławie i Morągu. W 2016 parafia liczyła około 300 wiernych[1].
 Budynek parafialny mieszczący kaplicę | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Siedziba | |
| Adres |
ul. Olsztyńska 1, 14-100 Ostróda |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Diecezja | |
| Kościół |
ewangelicki w Ostródzie |
| Filie |
kaplica w Iławie |
| Proboszcz |
ks. ppor Wojciech Płoszek |
Położenie na mapie Ostródy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu ostródzkiego  | |
 53°42′19,872″N 19°57′36,639″E/53,705520 19,960178
| |
| Strona internetowa | |
Historia edytuj
Ostróda edytuj
Luteranizm w Ostródzie wiąże się z zaprowadzeniem tego wyznania jako religii państwowej na terenie Prus Książęcych na mocy traktatu krakowskiego. Pierwszy ewangelicki duchowny dla miasta wyznaczony został w 1534, a urząd drugiego duchownego powołano w 1542 do obsługi wiernych mieszkających w pobliskich wioskach. Parafia posiadała dwa kościoły, którym była fara oraz sąsiadujący z nim tzw. kościół polski[2]. Pierwszym duchownym parafii znanym z nazwiska był ks. Martin Altenhaus, o którym informacje pojawiały się w 1542[3].
Najdłużej urzędującym duchownym w historii parafii był ks. Johann Gottlob Schiffmann, który pełnił w niej posługę przez 44 lata[3].
Podczas okupacji miasta przez wojsko napoleońskie w 1807 obie świątynie przekształcone zostały na magazyny wojskowe, a nabożeństwa prowadzone były w budynku plebanii zboru niemieckiego[3].
Po 1817 i ogłoszeniu unii wyznań luterańskiego i reformowanego, parafia weszła w struktury Ewangelickiego Kościoła Unii Staropruskiej, zachowując jednak swój luterański charakter[2].
W 1817 parafia liczyła około 3600 wiernych, z czego większość zborowników stanowili Polacy[3]. W okresie tym duchowny zboru polskojęzycznego obsługiwał również niemieckich wiernych. Najpierw prowadzone było niemieckojęzyczne nabożeństwo na farze, następnie polskojęzyczne w sąsiednim kościele polskim, a później nieszpory. W poniedziałki i piątki miały miejsce niemieckojęzyczne nabożeństwa tygodniowe. Prowadzono również posługi w kościołach wiejskich, do zboru polskiego należały filiały w Idzbarku, Ornowie, Tyrowie i Zwierzewie[3].
W latach 1835–1848 duszpasterzem parafii był ks. Gustaw Gizewiusz, który działał w celu ochrony posługiwania się językiem polskim, a także zachowania mazurskiej tradycji i folkloru[2].
Opiekunem zboru polskiego był w okresie 1876-1883 ks. Gustav Agathon Harnoch, który został autorem Kroniki i statystyki kościołów ewangelickich w prowincjach Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie wydanej w 1890[3]. Według statystyki tej miasto zamieszkiwało 11 150 ewangelików, z czego 5 000 osób było narodowości polskiej, natomiast w powiecie ostródzkim było 46 273 luteran, w tym 25 985 Polaków. W 1893 w parafii pracowało trzech duchownych, pięć diakonis, jeden diakon i pracownica do spraw młodzieży[2].
W końcu XIX rozpoczęło się uprzywilejowanie języka niemieckiego, od 1890 wszystkie nabożeństwa odbywające się w czwartą niedzielę były prowadzone po niemiecku. Na początku XX wieku zaprzestano sprawowania nabożeństw polskich[2].
W związku z ciągłym zwiększaniem się liczby wiernych związanym z rozwojem Ostródy, podjęta została decyzja o budowie nowej świątyni. Prace rozpoczęto w 1907[4], a 31 sierpnia 1909 budowla została poświęcona przez ks. superintendenta Brauna[2]. Nowy Kościół Miejski w Ostródzie posiadał 1420 miejsc siedzących[4], co jednak w większe święta było niewystarczające dla zboru[2]. Stary kościół farny został przeznaczony do użytku zborowników z terenów wiejskich[4]. W 1910 w celu pozyskania miejsca pod budowę nowej plebanii wyburzony został kościół polski[3].
W 1945 stara fara została zniszczona, z kościoła pozostały jedynie ruiny[3].
Po II wojnie światowej działalność misyjną na tym terenie rozpoczęli również metodyści, którzy w 1945 zajęli Kościół Miejski oraz plebanię, a tym samym parafia ewangelicko-augsburska została pozbawiona własnej siedziby[2][4]. W związku z powojennymi prześladowaniami ludności mazurskiej i protestanckiej nastąpiło znaczne zmniejszenie się liczby wiernych spowodowane wyjazdami oraz konwersjami na katolicyzm[2].
W 1946 opiekę nad wiernymi z Ostródy przejął ks. Edmund Friszke z parafii w Olsztynie[2][5]. Pierwszy stały duchowny luterański dla miasta po zakończeniu wojny został mianowany w 1951. 12 października 1952 pierwszym powojennym proboszczem został ks. Tadeusz Bogucki. Pozwoliło to na przywrócenie sprawowania regularnych nabożeństw[2].
W 1974 między zborem luterańskim a metodystycznym została podpisana ugoda, na mocy której budynek kościoła ewangelickiego w Ostródzie pozostał własnością parafii metodystycznej, ale był współużytkowany przez oba wyznania[2]. Jednak w związku ze stosunkiem ówczesnych władz państwowych do Mazurów, kontynuowana była emigracja wiernych do krajów Europy Zachodniej[2]. Od 1972 pracę w parafii rozpoczął ks. Alfred Tschirschnitz, wybrany następnie na stanowisko proboszcza[5].
Od 9 stycznia 1993 wikariuszem parafii został ks. Ryszard Pitruski, który 1 stycznia 1997 objął stanowisko proboszcza-administratora, a 28 października 2001 – proboszcza. Zginął w wypadku samochodowym 22 lipca 2007[6], a administratorem parafii został ks. Waldemar Kurzawa[5]. 1 maja 2010 na proboszcza-administratora mianowany został ks. Wiesław Suchorab[7], a następnie w latach 2011–2013 parafią administrował ks. biskup Rudolf Bażanowski[5].
W 2011 w ramach wynagrodzenia za utracone nieruchomości parafia pozyskała od starostwa powiatowego budynek dawnego sądu rejonowego, który z dniem 14 czerwca 2013 na mocy decyzji Konsystorza stał się jej oficjalną siedzibą[2].
Filiały edytuj
Iława edytuj
Po sekularyzacji Prus w 1525 pierwszym duchownym ewangelickim w Iławie został ks. Georg Zinck. Podczas jego urzędowania doszło do wyprzedaży wyposażenia miejscowego kościoła w związku z ciążącymi na nim długami spowodowanymi przez starostę Paula Fasolta[8]. Od 1540 była zgłaszana potrzeba powołania osobnego duchownego do pełnienia posług duszpasterskich dla ludności polskojęzycznej, co nastąpiło dopiero w późniejszym okresie[8].
Następcą ks. Zincka był w latach 1552–1553 ks. Benedykt Morgenstern. Ustąpił jednak ze stanowiska jako przeciwnik nauki głoszonej przez Andreasa Osiandera, którego zwolennikiem pozostawał miejscowy książę[8].
W związku z trudną sytuacją finansową miasta, w 1673 stan techniczny kościoła oraz budynków parafialnych określany był jako bardzo zły. Konsystorz zarzucał proboszczowi ks. Salomonowi Hermsonowi zaniedbywanie parafii w związku z angażowaniem się w pomoc dla wiernych z terenu Rzeczypospolitej, którzy w wyniku kontrreformacji pozbawieni byli własnych duchownych. Ksiądz Hermson wyjechał do parafii Nejdorf-Nebrow[8].
W latach 1704–1749 stanowisko proboszcza pełnił ks. Johann Linckner, który zajmował się pracą misyjną pośród katolickiej ludności osiedlającej się na terenie miasta, nie posiadającej własnych duszpasterzy[8].
Na początku XX wieku do parafii należało około 7000 wiernych, z czego 1% posługiwał się językiem polskim. W latach 1902–1903 powstał nowy budynek plebanii. W 1912 zaprzestano organizowania polskich nabożeństw[8]. W latach 20. XX wieku miasto wraz z okolicznymi miejscowościami zamieszkiwało 12 100 luteran[9].
Po II wojnie światowej świątynię ewangelicką przejął kościół rzymskokatolicki, od 1946 jest ona w posiadaniu oblatów. W efekcie wysiedleń doszło również do spadku ilości parafian. Część miejscowych ewangelików weszła ponadto w struktury Kościoła Metodystycznego[8][9].
W związku z brakiem własnej świątyni, 1 listopada 1947 na mocy decyzji Ministerstwa Ziem Odzyskanych na rzecz ewangelików przekazany został, nieużytkowany wobec wybudowanej w 1933 nowej świątyni, stary kościół rzymskokatolicki Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Luteranie od około 1949 utworzyli osobny zbór Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, nad którym opiekę sprawowała parafia w Olsztynie z ks. Edmundem Friszke[8].
Senior Friszke administrował zborem do 31 lipca 1957, a z dniem 1 sierpnia tego roku funkcję administratora powierzono ks. Pawłowi Kubiczkowi. Już w grudniu tego roku miejscowi wierni zwrócili się jednak z prośbą do seniora diecezji o zamianę administratora na ks. Franciszka Dudę z Ostródy[10].
Wobec konieczności rozbiórki kościoła użytkowanego w tym czasie przez zbór, w 1962 wyrażono zgodę na przystosowanie do pełnienia funkcji religijnych budynku przy ul. Kościuszki, w którym urządzona została kaplica. Zrzeczono się również prawa do obecnej świątyni[10].
Od lipca 1967 parafia została zdegradowana do stacji kaznodziejskiej podległej parafii ostródzkiej, której proboszczem był wówczas ks. Duda. Według stanu z 1969 stacja ta liczyła 120 wiernych. Opiekę nad Iławą objął w 1970 nowy proboszcz w Ostródzie, ks. Edmund Schmidt. W sierpniu 1971 wobec jego wyjazdu, administratorem parafii ostródzkiej został ks. Duda, będący wówczas proboszczem w Olsztynie. Po powołaniu na stanowisko wikariusza ks. Alfreda Tschirschnitza, 3 grudnia 1972 został on skierowany do pracy w Iławie[10].
W końcu 1972 zbór w Iławie liczył 88 członków, a do 1978 liczba ta zmalała do 30 osób[10].
Ksiądz Tschirschnitz pełnił posługę wśród iławskich ewangelików do 1991, kiedy to rozpoczął pracę w parafii w Szczytnie. Wówczas do Ostródy skierowany został na praktykę kandydacką Ryszard Pitruski. Po ordynacji na księdza objął stanowisko wikariusza, a następnie proboszcza. Sprawował on opiekę nad wiernymi z Iławy do śmierci w lipcu 2007. Kolejnym duszpasterzem iławskich zborowników od października 2007 do kwietnia 2010 był ks. Sebastian Kozieł. Następnie miasto odwiedzali ks. Wiesław Suchorab, ks. Łukasz Gaś i ks. Rafał Dawid. Od 2013 do Iławy dojeżdża proboszcz parafii, ks. Wojciech Płoszek[10].
W 2019 zbór liczył 33 wiernych[10].
Łęguty edytuj
Wzmianki o pierwszym drewnianym kościele ewangelickim w Łęgutach pochodzą z 1591, proboszczem parafii był ks. Martin Aurifaber. W późniejszym okresie miejscowy zbór został włączony w struktury parafii w Łukcie[11].
Nowa, murowana świątynia powstała w latach 1737–1738, kościół poświęcony został 2 czerwca 1738[11].
W latach 20. XX wieku parafia liczyła 1200 wiernych. Nie posiadała własnego duszpasterza i dalej była administrowana przez proboszcza parafii w Łukcie[12].
W czasie II wojny światowej budynek kościoła został przekształcony w stajnię dla wojska radzieckiego. Po zakończeniu wojny do 1947 nabożeństwa w Łęgutach były prowadzone przez hrabiego Hansa von Lehndorffa, działającego w okresie III Rzeszy w Kościele Wyznającym. Administrację nad zborem przejęła parafia w Olsztynie z proboszczem Edmundem Friszke, a łęguckimi wiernymi opiekowała się w latach 1947–1948 diakon Irena Goller. W 1948 parafia liczyła 335 wiernych[11].
W okresie od sierpnia 1952 do maja 1954 administratorem parafii pozostawał ks. Edward Busse z parafii Mańki. W 1954 łęgucka parafia liczyła 350 wiernych, a w połowie ten roku administracja nad zborem przeszła z powrotem w ręce ks. Friszke. W pracy duszpasterskiej w Łęgutach wspierany był do marca 1957 przez dk. Horsta Golluba[12].
Po 1956 nastąpił spadek liczby członków zboru, związany między innymi z wyjazdami w ramach akcji łączenia rodzin. W latach 1957–1959 parafia ponownie obsługiwana była przez duszpasterza parafii w Mańkach, ks. Józefa Kułaka[11].
W 1968 Łęguty zostały stacją kaznodziejską poległą parafii w Olsztynie. Według ówczesnej statystyki liczyły 120 wiernych. Od 1989 administracyjnie przeszły pod zarząd parafii w Ostródzie[12]. Kiedy w 1991 został skierowany tam na praktykę kandydacką ks. Ryszard Pitruski, rozpoczął obsługę duszpasterską Łęgut. Po jego śmierci w 2007 do wsi dojeżdżał do kwietnia 2010 ks. Sebastian Kozieł, jego następcą został ks. Wiesław Suchorab, a od sierpnia 2013 - ks. Rafał Dawid. Od kiedy urząd proboszcza parafii objął w czerwcu 2013 ks. Wojciech Płoszek, został on również duszpasterzem ewangelików przynależących do filiału łęguckiego[12].
Miejscowy kościół był w okresie od października 2001 do grudnia 2014 współużytkowany również przez katolików[12].
Morąg edytuj
W Morągu od czasów Reformacji działała parafia ewangelicka z kościołem św. Piotra i Pawła. W latach 20. XX wieku należało do niej 7800 wiernych. Znajdowała się tutaj stolica okręgu kościelnego, który poza miastem obejmował także parafie: Boguchwały, Chojnik, Florczaki, Kalnik, Książnik, Miłakowo, Sambród, Słonecznik, Strużyna (województwo warmińsko-mazurskie), Wenecja, Włodowo i Zajezierze[13].
Podczas II wojny światowej kościół został zniszczony. Po zakończeniu działań wojennych został wyremontowany, a następnie przejęty przez katolików, którzy utworzyli przy nim swoją parafię w 1945[13][14].
Parafia ewangelicka przed wojną była również właścicielem kaplicy cmentarnej, wybudowanej około 1926. Do Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP w dniu 2 listopada 1946 zostało skierowane pismo wystosowanie przez Zarząd Wojewódzki ZWM z informacją o zamiarze objęcia kaplicy w użytkowanie przez tę instytucję. W związku z tym nie doszło do przekazania jej ewangelikom[13].
Według danych miejscowego starostwa powiatowego z 1948 w mieście zamieszkiwało 61 luteran, a w całym powiecie 1262. Dwa lata później działał już tutaj zorganizowany zbór, nad którym pieczę do kwietnia 1953 sprawował ks. dk. Edmund Szajer z parafii Stary Dzierzgoń, służbę pełniła tu również diakonisa Monika Gerke. Nie posiadano jednak własnej świątyni. Członkowie zboru byli niechętni księdzu Szajerowi, ponieważ ten zaniedbywał posługi duszpasterskie w mieście. Powstałe antagonizmy łagodziła siostra Gerke[13].
W kwietniu 1953 administrację nad wiernymi z Morąga przejął ks. senior Edmund Friszke. W tym samym roku na rzecz luteran przeszła kaplica i cmentarz w pobliskiej miejscowości Nowy Dwór. Rozpoczęto tam sprawowanie nabożeństw, w których udział brali początkowo również wierni z terenu miasta[13].
Według informacji z 1957 zbór w Morągu liczył 145 wiernych, a nabożeństwa prowadzone były już w miejscowej w kaplicy cmentarnej[13].
W 1959 administratorem Morąga został ks. Franciszek Duda. Zbór w 1961 został przekształcony w stację kaznodziejską parafii Zalewo, w której posługę duszpasterską pełnił ks. Erwin Kruczek. Rok później statystyka wiernych w Morągu wynosiła 72 osób. Od 1963 w kaplicy ewangelickiej odbywały się również nabożeństwa prawosławne[13][15].
We wrześniu 1964 stację kaznodziejską przyłączono do parafii w Ostródzie, gdzie stanowisko proboszcza pełnił wówczas ks. Franciszek Duda. Wraz z objęciem przez niego funkcji proboszcza parafii w Olsztynie w 1968, tam też została przeniesiona administracja nad Morągiem. W tym czasie zbór liczył 90 wiernych[13].
28 marca 1972 na mocy obustronnego porozumienia kaplica stała się własnością jedynie kościoła prawosławnego, jednak podpisana została umowa na korzystanie z niej również przez ewangelików[13][15].
Od 1988 Morąg został ponownie włączony w skład parafii w Ostródzie jako jej stacja kaznodziejska. Według danych z 2019 miejscowy zbór liczył około 30 wiernych[13].
Pasłęk edytuj
Parafia w Pasłęku z kościołem św. Bartłomieja przeszła na luteranizm wraz z sekularyzacją Prus w 1525. Parafia posiadała również kaplicę szpitalną, późniejszy kościół św. Jerzego. Od 1534 szkoła miejska była prowadzona przez duchownego parafii, co trwało aż do 1840. W 1592 dawna świątynia szpitalna została przekształcona w kaplicę cmentarną[16].
W okresie wojen napoleońskich kościół na cmentarzu został zamieniony na spichlerz[16].
W latach 20. XX wieku do parafii należało 6200 wiernych, z czego w samym mieście zamieszkiwało 5100 z nich. Parafia obejmowała również ponad dwadzieścia pobliskich miejscowości. Na jej terenie działo osiem szkół[17].
Po zakończeniu II wojny światowej, wobec odebrania im dotychczasowego kościoła parafialnego, miejscowi ewangelicy od 12 września 1948 odprawiali nabożeństwa w kościele św. Jerzego, który stał się świątynią filiału podległego parafii w Olsztynie. Jednocześnie władze przydzieliły go również wiernym wyznania prawosławnego, prawo do używania kościoła wyłącznie przez ewangelików uzyskano dzięki zabiegom seniora diecezji oraz innych księży[16][17].
4 listopada 1948 na mocy uchwały Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP została reaktywowana parafia ewangelicka w Pasłęku, administrowana przez ks. Alfred Jaguckiego. W tym okresie na terenie miasta zamieszkiwało około 100 ewangelików, a w na terenie powiatu - 500[17].
W 1949 zbór przeszedł pod zarząd Parafii w Mikołajkach, a posługi w Pasłęku pełnił jej proboszcz, ks. Władysław Pilch. W 1952 Pasłęk powrócił pod administrację parafii olsztyńskiej[16] z administratorem w osobie proboszcza ks. Edmunda Friszke[17].
Liczba wiernych malała od 1956 w wyniku akcji łączenia rodzin i wyjazdów do RFN[16]. Według statystyki z 1957 zbór liczył 95 wiernych, z czego 35 osób opłaciło składkę parafialną. W roku tym miało miejsce 9 chrztów i 4 pogrzeby. Rok później zbór posiadał 93 oficjalnych członków, jednak część pozostałych wiernych nie była zewidencjowana w parafialnych księgach[17].
W 1960 administrację objął ks. Franciszek Duda, a po nim do września 1964 - ks. Erwin Kruczek z parafii Zalewo, który czynił starania w celu pozyskania środków na remont miejscowej świątyni z funduszu Bratniej Pomocy im. Gustawa Adolfa. Na stanowisku administratora zastąpił go ponownie ks. Duda[17].
Na mocy porozumienia z dnia 18 grudnia 1965 zdecydowano o współużytkowaniu miejscowego kościoła ewangelickiego przez luteran i prawosławnych, w związku z czym połowa świątyni stała się cerkwią św. Onufrego[16].
Od lipca 1967 parafia pasłęcka została zdegradowana do stacji kaznodziejskiej w strukturach parafii w Olsztynie. W 1988 stacja przyłączona została do jako filiał do parafii w Ostródzie. Zbór liczył wówczas 50 wiernych[17].
Podział prawny budynku kościoła między parafię ewangelicką i prawosławną nastąpił w 1991[16].
Współczesność edytuj
Od 1 października 2016 stanowisko proboszcza pełni ks. Wojciech Płoszek (uprzednio od 1 stycznia 2015 proboszcz-administrator)[2][5].
Nabożeństwa w Ostródzie w niedziele i święta prowadzone są w kaplicy ewangelickiej zlokalizowanej w budynku parafialnym przy ul. Olsztyńskiej 1[18]. W Wielki Piątek, Wigilię oraz podczas innych specjalnych okazji nabożeństwa odbywają się w kościele ewangelickim przy ul. Sienkiewicza, będącym własnością parafii kościoła ewangelicko-metodystycznego[4].
Nabożeństwa w filiałach odbywają się[18][19]:
- Iława – w drugą i czwartą niedzielę miesiąca oraz w święta w kaplicy przy ul. Kościuszki 20E.
- Łęguty – w drugą niedzielę miesiąca w okresie od kwietnia do października w kościele ewangelickim.
- Morąg – w pierwszą niedzielę miesiąca oraz w święta w cerkwi prawosławnej św. Włodzimierza, a w okresie zimowym w sali siedziby Mniejszości Niemieckiej przy ul. Pomorskiej 23.
- Pasłęk – w trzecią niedzielę miesiąca oraz w święta w kościele św. Jerzego.
Parafia w Ostródzie prowadzi lekcje religii, godziny biblijne, koło pań oraz spotkania dla osób zainteresowanych luteranizmem[20].
Od marca 2014 działa Ewangelickie Stowarzyszenie Syloe prowadzące przy parafii stację socjalną, wypożyczalnię sprzętu rehabilitacyjnego oraz organizujące szkolenia z opieki nad osobami chorymi i niepełnosprawnymi[21].
Parafia włącza się w działalność kulturalną poprzez organizację koncertów, konferencji, wykładów oraz Dni Gizewiusza, corocznych festiwali kultury ewangelickiej na Mazurach Zachodnich. Prowadzi współpracę z Muzeum w Ostródzie oraz innymi miejskimi instytucjami kulturalnymi, wraz z którymi przeprowadza wspólne projekty[19].
Przypisy edytuj
- ↑ Adrian Godlewski: Ksiądz Wojciech Płoszek: Mój Kościół popiera in vitro. Serwis Informacji Lokalnych NaszaOstróda.pl, maj 2016. [dostęp 2020-09-21].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Parafia - 500 lat luteranizmu w Ostródzie. Parafia ewangelicko-augsburska w Ostródzie. [dostęp 2019-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-15)].
- ↑ a b c d e f g h Jerzy Domasłowski: Stara fara i kościół polski w Ostródzie. Wirtualne Muzeum Ewangelicyzmu Mazur Zachodnich, 19 maja 2016. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e Jerzy Domasłowski: Kościół Miejski w Ostródzie. Wirtualne Muzeum Ewangelicyzmu Mazur Zachodnich, 19 maja 2016. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e Duchowni. Parafia ewangelicko-augsburska w Ostródzie. [dostęp 2019-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-19)].
- ↑ Ks. Ryszard Pitruski nie żyje. Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ Konsystorz - Wiadomości urzędowe - Uchwały z roku 2010. Centrum Informacyjne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e f g h Jerzy Domasłowski: Dawny kościół ewangelicki w Iławie. Wirtualne Muzeum Ewangelicyzmu Mazur Zachodnich, 19 maja 2016. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b Bażanowski 2019 ↓, s. 185.
- ↑ a b c d e f Bażanowski 2019 ↓, s. 188-190.
- ↑ a b c d Jerzy Domasłowski: Kościół ewangelicki w Łęgutach. Wirtualne Muzeum Ewangelicyzmu Mazur Zachodnich, 19 maja 2016. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e Bażanowski 2019 ↓, s. 300-301.
- ↑ a b c d e f g h i j Bażanowski 2019 ↓, s. 344-348.
- ↑ Rys historyczny. Parafia św. Józefa w Morągu. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b Cerkiew św. Włodzimierza w Morągu. Meteor.pl. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e f g Jerzy Domasłowski: Kościół św. Jerzego w Pasłęku. 1 kwietnia 2016. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b c d e f g Rudolf Bażanowski, Kościoły i parafie diecezji mazurskiej. Przeszłość i teraźniejszość. Tom II, Olsztyn: Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, 2019, s. 56-62, ISBN 978-83-941294-2-2.
- ↑ a b Diecezje i parafie - Ostróda. Luteranie.pl. [dostęp 2019-08-15].
- ↑ a b Parafia ewangelicko-augsburska w Ostródzie. Wolni w Chrystusie zmieniamy świat!, Parafia ewangelicko-augsburska w Ostródzie.
- ↑ Duszpasterstwo i spotkania stałe. Parafia ewangelicko-augsburska w Ostródzie. [dostęp 2019-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-15)].
- ↑ O nas. Ewangelickie Stowarzyszenie Syloe. [dostęp 2019-08-15].
Bibliografia edytuj
- Rudolf Bażanowski, Kościoły i parafie diecezji mazurskiej. Przeszłość i teraźniejszość. Tom I, Olsztyn: Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, 2019, ISBN 978-83-941294-2-2.