Pierwiosnek (ptak)

Pierwiosnek
	Phylloscopus collybita
	(Vieillot, 1817)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	świstunki
Rodzaj	Phylloscopus
Gatunek	pierwiosnek
Synonimy
	Sylvia collybita Vieillot, 1817; Phylloscopus rufa (Bechstein, 1795); Phylloscopus rufus (Bechstein, 1795); Trochilus minor T. Forster, 1817; Sylvia abietina Nilsson, 1819; Sylvia brevirostris Strickland, 1837; Phylloscopus tristis Blyth, 1843;
	Sylvia collybita Vieillot, 1817; Phylloscopus rufa (Bechstein, 1795); Phylloscopus rufus (Bechstein, 1795); Trochilus minor T. Forster, 1817; Sylvia abietina Nilsson, 1819; Sylvia brevirostris Strickland, 1837; Phylloscopus tristis Blyth, 1843;
Podgatunki
	P. c. abietinus (Nilsson, 1819); P. c. collybita (Vieillot, 1817); P. c. brevirostris (Strickland, 1837); P. c. caucasicus Loskot, 1991; P. c. menzbieri Shestoperov, 1937; P. c. tristis Blyth, 1843;
	P. c. abietinus (Nilsson, 1819); P. c. collybita (Vieillot, 1817); P. c. brevirostris (Strickland, 1837); P. c. caucasicus Loskot, 1991; P. c. menzbieri Shestoperov, 1937; P. c. tristis Blyth, 1843;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; letnie lęgowiska letnie lęgowiska i zimowiska dla nielicznych osobników siedliska całoroczne zimowiska zimuje lokalnie w odpowiednich siedliskach (oazy, nawadniane pola uprawne)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pierwiosnek^[4], pierwiosnek zwyczajny (Phylloscopus collybita) – gatunek niewielkiego ptaka wędrownego z rodziny świstunek^[5] (Phylloscopidae), wcześniej zaliczany do pokrzewkowatych (Sylviidae).

Systematyka edytuj

Dawniej do P. collybita wliczano świstunkę iberyjską (P. ibericus) oraz świstunkę kanaryjską (P. canariensis), niekiedy także świstunkę szarawą (P. sindianus)^[6]. Obecnie zwykle wyróżnia się sześć podgatunków P. collybita^[5]^[6]:

Phylloscopus collybita abietinus – Skandynawia i północno-zachodnia Rosja do Morza Czarnego i północnego Iranu.
pierwiosnek, pierwiosnek zwyczajny^[4] (Phylloscopus collybita collybita) – zachodnia, środkowa i południowo-wschodnia Europa.
Phylloscopus collybita brevirostris – północno-zachodnia i północna Turcja.
Phylloscopus collybita caucasicus – Kaukaz do północnego Iranu.
Phylloscopus collybita menzbieri – północno-wschodni Iran i Turkmenistan.
pierwiosnek syberyjski^[4] (Phylloscopus collybita tristis) – wschodnia europejska część Rosji i północny Kazachstan do południowej Syberii i północnej Mongolii. Czasami uznawany za osobny gatunek^[7]. Podgatunek ten sporadycznie zalatuje do Polski, do 2021 stwierdzony 105 razy (łącznie obserwowano 108 osobników)^[8].

Występowanie edytuj

Zamieszkuje nieomal całą Europę, Syberię, Azję Mniejszą, Kaukaz, północny Iran i góry Atlas. Na starym kontynencie jest jednym z najliczniejszych ptaków leśnych. Zimuje w zachodniej i południowej Europie oraz w pasie od północno-zachodniej Afryki po Indie i Bangladesz, lokalnie też w innych częściach Afryki. Przyloty od marca do kwietnia i odloty od sierpnia do października.

W Polsce liczny ptak lęgowy (lokalnie może być bardzo liczny)^[9]. Spotkać go można w całym kraju i w górach do wysokości 1400 m n.p.m. Natomiast w śródmiejskich parkach Warszawy naliczono około setki odzywających się samców^[10]. Tutejsze populacje migrują w rejon śródziemnomorski i do Afryki. Pierwiosnki zaczynają swe odloty w połowie sierpnia, a kończą je pod koniec października. Mimo to obserwowano ostatnie osobniki opuszczające Polskę w listopadzie. Odnotowano też parę osobników przebywających w kraju w trakcie zimowych miesięcy. Zaznaczyć należy, że zimowanie to nie miało charakteru regularnego i było zdarzeniem wyjątkowym.

Charakterystyka edytuj

Cechy gatunku edytuj

Pierwiosnek syberyjski, Indie

Obie płci ubarwione są jednakowo. Smukła, niepozorna, delikatna sylwetka. Ogólnie upierzenie zielonkawoszare z odcieniem oliwkowym, na spodzie ciała jasnobeżowe. Na skrzydłach i ogonie pióra są ciemniejsze. Oczy ciemne, nad nimi żółtawa, słabo zaznaczona brew. Ma cienki dziób, nogi brązowoczarne. Bardzo ruchliwy i trudny w obserwacji, gdyż uwija się zwykle w gęstwinach krzaków lub w koronach drzew. Charakterystycznie potrząsa ogonem i skrzydłami, również w trakcie śpiewania.

Identyfikacja edytuj

Jest mniejszy od wróbla i ma delikatniejszą sylwetkę niż sikora. Bardzo podobny do piecuszka, który jest jednak ubarwiony intensywniej (ma np. brew nad okiem i długie nogi brązowopomarańczowej, gliniastej barwy), oraz do świstunki leśnej, która jednak jest większa i ma proporcjonalnie dłuższe skrzydła i krótszy ogon.

Największą trudność obserwatorom sprawia odróżnienie pierwiosnka od piecuszka (prawie to samo ubarwienie, zachowanie i wymiary). Jest to bardzo trudne, gdy patrzy się z daleka. Natomiast z bliska u pierwiosnka widać ciemne, zwykle brązowoczarne nogi. Piecuszek ma je jasne, barwy gliniastej. Nie można zapominać o bardzo charakterystycznej melodii pierwiosnka – „cilp-calp”.

Wymiary edytuj

długość ciała: 10-12 cm^[11]
rozpiętość skrzydeł: 15-21 cm^[11]

Masa ciała edytuj

ok. 5-11 g^[11]

Długość ogona edytuj

4,5-5,5 cm^[11]

Głos edytuj

„Cilp-calp” pierwiosnka

Wydaje nietypowy śpiew rozchodzący się w lasach i parkach. Jest nim dwusylabowe monotonne wykrzykiwanie „cilp calp” trwające do pół minuty, zaczynające się ostrym „tret tret”, nie do pomylenia z żadnym innym ptakiem. Od tego śpiewu pochodzą zwyczajowe nazwy pierwiosnka w niektórych językach, np. angielskim (chiffchaff), niemieckim (Zilpzalp) czy holenderskim (Tjiftjaf). Polska nazwa rodzajowa bierze się natomiast od wczesnego pojawiania się i śpiewu tego ptaka po zimie. Samiec odzywa się zaraz po przylocie na tereny lęgowe, czyli pod koniec marca lub w kwietniu (najpóźniejsze osobniki dolatują w pierwszych dniach maja). Milknie tylko przy niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Usłyszeć można go zatem już w czasie pierwszych wiosennych ociepleń i promieni słońca, najintensywniej na początku lęgów i w ich trakcie, ale również w cieplejsze, jesienne dni (wtedy jego śpiew jest krótszy i cichszy). Trel trwa zwykle cały dzień.

Biotop edytuj

Prześwietlone lasy liściaste i mieszane o umiarkowanej wilgotności z bujnym runem i podszytem, zadrzewienia śródpolne, młodniki, doliny rzek, większe parki, przedmieścia i zdziczałe ogrody. Zasiedla też górskie kompleksy leśne, piętro kosodrzewiny, choć nie występuje tam tak licznie jak na nizinach. Unika zwartych, jednolitych drzewostanów i dlatego preferuje ich skraje, pobliża porębów i luki w ich obrębie. Nie przeszkadza mu obecność człowieka, więc może przebywać w roślinności przez niego wprowadzonej. W Polsce widywany w borach, grądach, olsach i w reglach.

Okres lęgowy edytuj

Gniazdo edytuj

Jaja z kolekcji muzealnej

Kulistego kształtu z otworem wlotowym umieszczonym z boku. Zbudowane z liści i źdźbeł traw, drobnych gałązek, tuż nad ziemią (poniżej lub metr nad nią) w gęstej trawie, krzewie lub kępie roślinności zielnej, wśród jeżyn lub bluszczu, czasem wyżej na gałęziach drzew lub w budkach lęgowych. Jest bardzo dobrze ukryte. Wyściółkę stanowią pióra zebrane z okolicy i trawa. Gniazdo jest typową budowlą tworzoną przez świstunki, choć każdy gatunek wprowadza drobne szczegóły.

Doświadczeni ornitolodzy są w stanie odróżnić pierwiosnka od piecuszka po budowie gniazda. Ten drugi wyścieła obficie swoje miejsce lęgowe piórami i włosiem, podczas gdy pierwiosnek tylko piórkami i to w niewielkiej ilości.

Jaja edytuj

Dwa lęgi w roku, z czego pierwszy w pierwszej połowie maja, drugi w ostatnich dniach czerwca lub pierwszych lipca. W zniesieniu 4–6 jaj o średnich wymiarach 15×12 mm, białych z nielicznymi brązowoczerwonymi plamkami, które na szerszym końcu tworzą charakterystyczny dla gatunku wianuszek.

Wysiadywanie, pisklęta edytuj

Od złożenia ostatniego jaja trwa 13–14 dni. Młode opuszczają gniazdo po 13–15 dniach. Wcześniej są karmione przez oboje rodziców.

Pożywienie edytuj

Pierwiosnki pod koniec lata zaczynają szukać mięsistych owoców

Głównie drobne owady, ich larwy i jaja, np. gąsienice motyli, larwy i jaja much, małe motyle, komary, złotooki. Wraz z końcem lata, jesienią i zimą w diecie pojawiają się jagody, podobnie jak u innych owadożernych ptaków.
Żeruje przemieszczając się pomiędzy krzewami i koronami drzew, choć nierzadko swą zdobycz pozyskuje w locie. Smaczne kąski często zdziobuje z końcówek gałązek i liści, toteż można zobaczyć jak je oblatuje. Do zdobywania pokarmu służy im delikatny dziób.

Status i ochrona edytuj

IUCN uznaje pierwiosnka za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Populacja europejska, według szacunków BirdLife International z 2015, liczy około 81,9–119 milionów dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3]. IUCN od 2016 uznaje pierwiosnka syberyjskiego za osobny gatunek. Również zalicza go do kategorii najmniejszej troski, ale liczebność jego populacji nie została oszacowana, ani nie jest znany jej trend^[7].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja pierwiosnka w Polsce liczyła 2 467 000 – 3 087 000 par lęgowych^[14].

Zobacz też edytuj

ptaki Polski

Przypisy edytuj

↑ Phylloscopus collybita, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e D. Lepage: Common Chiffchaff Phylloscopus collybita. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-15]. (ang.).
↑ ^a ^b Phylloscopus collybita, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Phylloscopidae Jerdon, 1863 (1854) - świstunki - Old world leaf warblers (wersja: 2020-01-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-25].
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Bushtits, leaf warblers, reed warblers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-26]. (ang.).
↑ ^a ^b Common Chiffchaff (Phylloscopus collybita). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-05)]. (ang.).
↑ ^a ^b Phylloscopus tristis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-25] (ang.).
↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 658. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego liczny oznacza zagęszczenie 100–1000 par na 100 km², a bardzo liczny – 1000–10 000 par na 100 km².
↑ Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
↑ ^a ^b ^c ^d Radziszewski Michał, Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski, ISBN 978-83-65808-48-6
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia edytuj

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1993. ISBN 83-70663-80-X.

Linki zewnętrzne edytuj

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Phylloscopus collybita, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[avibase-2] D. Lepage: Common Chiffchaff Phylloscopus collybita. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-15]. (ang.).

[iucn-3] Phylloscopus collybita, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Phylloscopidae Jerdon, 1863 (1854) - świstunki - Old world leaf warblers (wersja: 2020-01-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-25].

[ioc-5] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Bushtits, leaf warblers, reed warblers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-26]. (ang.).

[ibc-6] Common Chiffchaff (Phylloscopus collybita). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-05)]. (ang.).

[iucn2-7] Phylloscopus tristis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-25] (ang.).

[kf2021-8] Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.

[9] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 658. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego liczny oznacza zagęszczenie 100–1000 par na 100 km², a bardzo liczny – 1000–10 000 par na 100 km².

[10] Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.

[:0-11] Radziszewski Michał, Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski, ISBN 978-83-65808-48-6

[12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[clpp-13] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[biuletyn2019-14] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]