Pierwiosnek wyniosły

Pierwiosnek wyniosły
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	pierwiosnkowate
Rodzaj	pierwiosnek
Gatunek	pierwiosnek wyniosły
	Nazwa systematyczna
	Primula elatior (L.) Hill; Veg. syst. 8:25. 1765
Synonimy
	Primula elatior (L.) Grufberg;
	Primula elatior (L.) Grufberg;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pierwiosnek wyniosły, pierwiosnka wyniosła (Primula elatior (L.) Hill.) – gatunek rośliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. Rośnie dziko głównie w górach (od Pirenejów i Alp po Ural i Ałtaj). W Polsce jest pospolity w Sudetach i Karpatach, na niżu jest rzadki. Rozproszone stanowiska znajdują się w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie^[3].

Morfologia

Łodyga: Głąbik o wysokości 15–30 cm, pokryty krótkimi^[4], białymi, kędzierzawymi włoskami.
Liście: Zebrane w przyziemną rozetę liściową. U nasady z oskrzydlonym ogonkiem. Blaszka podłużnie jajowata, pomarszczona z wierzchu i karbowana na brzegach^[4], omszona po obu stronach.
Kwiaty: Zebrane w podbaldach na szczycie głąbika. Kielich obcisły – nie odstaje od rurki korony, jest ostrokanciasty i dwubarwny – zielony na kantach i białawy między nimi; działki na końcu kielicha lancetowate, zaostrzone^[4]^[5]. Korona bladożółta z pomarańczowym pierścieniem w gardzieli, z płatkami o płaskim brzegu^[5], o średnicy ok. 2 cm^[4].
Owoce: Wielonasienna torebka^[4] dłuższa niż kielich z nasionami o długości ok. 1,5 mm.
Gatunek podobny: Pierwiosnek lekarski Primula veris różni się złocistożółtymi kwiatami, kielichem luźno odstającym od rurki korony, w całości bladozielonym, torebką krótszą od kielicha^[5]. Liście mają ogonek krótszy od blaszki^[6].

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od kwietnia do maja^[4], czasem do lipca^[5]. Kwiaty są różnosłupkowe co utrudnia samozapylenie – w jednych kwiatach wyżej sięga znamię słupka, a pręciki są krótsze, w innych pręciki przewyższają znamię^[4]. Kwiaty zapylają trzmiele i motyle^[4]. Nasiona rozsiewane są za pomocą wiatru^[4].

Liczba chromosomów 2n= 22^[5].

Preferuje gleby przepuszczalne, wilgotne i gliniaste^[4]. Siedliskiem są lasy liściaste^[4]^[5], zarośla i łąki^[5]. Gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia. Odmiana Primula elatior var. tatrica jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy Betulo-Adenostyletea^[7].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957^[8], 1983^[9], 1995^[10], 2001^[11], 2004^[12], 2012^[13] i 2014^[14].

W południowej Polsce gatunek nie jest zagrożony. Zagrożone mogą być jedynie niektóre stanowiska, na których zbiera się go dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego^[3].

Zmienność

Tworzy mieszańce z pierwiosnkiem bezłodygowym i p. lekarskim^[15].

Wyróżnia się następujące podgatunki^[16]^[17]:

Primula elatior subsp. elatior (syn. Primula veris var. elatior L.) – podgatunek typowy, występujący tylko w Europie, również w Polsce. W Tatrach występuje odmiana P. elatior var tatrica^[3]. Istnieją też inne odmiany, m.in. var. acutidens, var. corcontica^[3].
Primula elatior subsp. leucophylla (Pax) Hesl. Harr. (syn.: Primula leucophylla Pax, Primula ruprechtii Kusn.^[16]) – występuje tylko w Azji i Rumunii^[16].
Primula elatior subsp. pallasii (Lehm.) W.W.Sm. & Forrest – występuje w rejonie Kaukazu oraz w zachodniej i północnej Azji^[17].

Zastosowanie

Roślina ozdobna uprawiana w ogródkach, szczególnie w ogródkach skalnych. Uprawia się zarówno typową formę, jak i mieszańce z pierwiosnkiem lekarskim. Występują liczne odmiany uprawne. Najlepiej rośnie na gliniasto-próchnicznym podłożu, na zacienionym i wilgotnym stanowisku. Na zimę należy go lekko przykryć, np. gałęziami drzew iglastych.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-12] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k JakubJ. Mowszowicz JakubJ., Flora wiosenna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1979, s. 105, ISBN 83-02-00322-0 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 353-354. ISBN 83-01-14342-8.
↑ JohnJ. Poland JohnJ., EricE. Clement EricE., The Vegetative Key to the British Flora, Botanical Society of the British Isles, 2009, s. 248, ISBN 978-0-9560144-0-5 .
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 139, 150. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ ^a ^b ^c Primula elatior. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).
↑ ^a ^b Primula elatior (L.) Hill, [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2025-04-26] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-12] (ang.).

[A-3] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[wiosna-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k JakubJ. Mowszowicz JakubJ., Flora wiosenna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1979, s. 105, ISBN 83-02-00322-0 .

[rutkowski-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 353-354. ISBN 83-01-14342-8.

[6] JohnJ. Poland JohnJ., EricE. Clement EricE., The Vegetative Key to the British Flora, Botanical Society of the British Isles, 2009, s. 248, ISBN 978-0-9560144-0-5 .

[matuszkiewicz-7] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 139, 150. ISBN 83-01-14439-4.

[rozp1957-8] Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp1983-9] Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp1995-10] Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin

[rozp2001-11] Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów

[rozp2004-12] Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną

[13] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)

[rozp2014-14] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

[szafer-15] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[grin-16] Primula elatior. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).

[powo-17] Primula elatior (L.) Hill, [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2025-04-26] .

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]