Wikipedia

Pierwsze masowe egzekucje w ramach operacji Tannenberg (Wielkopolska)

W Wielkopolsce w dniach 20–23 października 1939 odbyły się pierwsze masowe, publiczne egzekucje dokonane w ramach Operacji Tannenberg (niem. Unternehmen Tannenberg). Miejscem eksterminacji były: Śrem, Książ Wielkopolski, Kórnik, Mosina, Środa Wielkopolska, Kostrzyn, Gostyń, Poniec, Krobia, Kościan, Śmigiel, Leszno, Osieczna, oraz Włoszakowice i łącznie pochłonęły dwieście siedemdziesiąt pięć ofiar[1].

Sonderfahndungsbuch Polen – "Specjalna księga Polaków ściganych listem gończym" – strona tytułowa, na podstawie której aresztowano i eliminowano Polaków w akcji Tannenberg
Sonderfahndungsbuch Polen – strona z wykazem nazwisk na literę "G". Nazwiska osób ze skrótami EK (Einsatzkomando) oraz EG (Einsatzgruppen) oznaczały osoby przeznaczone do eliminacji

Charakterystyka edytuj

Osobne artykuły: Sonderfahndungsbuch Polen, Einsatzgruppen w Polsce, Volksdeutscher Selbstschutz i  Intelligenzaktion.

Mord miał charakter ludobójstwa i dotyczył uznanych przez Niemców za „szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy Polaków” (niem. Sonderfahndungsbuch Polen). Ofiary znalazły się na spisach proskrypcyjnych ze względu na działalność publiczną i patriotyczną, sporządzonych przez specjalną komórkę wywiadu SS współpracującą z lokalnymi mniejszościami niemieckimi. W spisach znajdowali się: duchowni, politycy, pedagodzy, ludzie kultury, nauki i sztuki, przedsiębiorcy, powstańcy wielkopolscy i śląscy, działacze plebiscytowi na Warmii i Mazurach i na Górnym Śląsku, członkowie Związku Polaków w Niemczech, Partii Narodowo-Demokratycznej, Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół i Polskiego Związku Zachodniego uznani za „warstwę kierowniczą”[2]. Egzekucje poprzedzały posiedzenia sądu doraźnego, a kończyło dobijanie rannych po oględzinach lekarskich i pochówek w zbiorowych nieoznaczonych mogiłach[3].

Bezpośrednimi sprawcami zbrodni byli członkowie sądu doraźnego policji bezpieczeństwa przy (niem.) 14 Einsatzkommando der Sicherheitspolizei w Poznaniu:

  • Gerard Flesch – dowódca 14 komanda, przewodniczący sądu doraźnego
  • Wilhelm Holz – ławnik
  • Hans Stapfner – policjant z posterunku w Rawiczu

oraz przedstawiciele ludności cywilnej:

  • dr Wolfgang Karl Werner Bickerich, pastor kościoła ewangelickiego św. Jana w Lesznie – twórca przedwojennych kartotek, zawierających informacje o miejscowych Polakach dotyczące ich działalności politycznej i społecznej
  • Artur Krämer – przywódca Jungdeutsche Partei (niem.), Selbstschutzu (niem.) i kolejno Oddziału Allg. SS (niem.) w Lesznie
  • Heinz Hoffman – przywódca mniejszości niemieckiej (JdP) (niem.), komisarz obwodowy we Włoszakowicach
  • Johann Uterschütz – burmistrz Osiecznej
  • Gustaw Pietsch – rzeźnik z Osiecznej
  • Horst von Leesen – właściciel majątku Drzeczkowo k. Osiecznej

Do grona pomocników w zbrodni należą także:

  1. komisaryczny burmistrz Leszna dr Martin Schneider oraz
  2. landrat powiatu leszczyńskiego dr von Baumbach.

Z zakresu pełnionej przez nich władzy wynika, że są oni odpowiedzialni za organizacyjne przygotowanie posiedzenia sądu oraz egzekucji.

Dane na podstawie śledztwa dotyczącego masowych publicznych egzekucji osób cywilnych w dniach 20 do 23 października 1939 mających na celu (...) „likwidację” to jest fizyczne wyniszczenie kierowniczych warstw społeczeństwa polskiego na terenach podbitych, wcielonych do Rzeszy (...)[4].

Ofiary egzekucji według miejsca rozstrzelania edytuj

Śrem, 20 października (około godz. 10) edytuj

– 19 rozstrzelanych[5][6]

  • Józef Adamski (lat 52) – stolarz
  • Jan Berełkowski (lat 56) – kupiec
  • Stanisław Czorek (lat 40) – nauczyciel
  • Hieronim Dąbrowski (lat 47) – adwokat
  • Marian Ernst (lat 31) – kupiec
  • Zygmunt Grąbczewski (lat 44) – ziemianin z Gaju
  • Karol Sylwester Janusz (lat 54) – notariusz
  • Edward Kaczmarek (lat 31) – technik budowlany
  • Ignacy Król (lat 43) – rolnik
  • Leon Laudowicz (lat 58) – dyrektor majątku Nochowo
  • Franciszek Malinowski (lat 54) – fabrykant
  • Seweryn Matuszewski (lat 60) – lekarz
  • Leon Meller (lat 33) – inspektor
  • Antoni Muślewski (lat 53) – młynarz
  • Władysław Nowak (lat 46) – wójt gminy Śrem
  • Wojciech Pawłowski (lat 70) – rolnik
  • ks. Antoni Rzadki (lat 42) – prefekt gimnazjum w Rogoźnie i Śremie
  • Walenty Szeller (lat 42) – urzędnik
  • Witold Staniewski (lat 38) – sędzia

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Środa Wielkopolska, 20 października (około godz. 9) edytuj

– 29 rozstrzelanych – zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

  • Bartłomiejczak Franciszek, Środa
  • Balcerowicz Florian, Zaniemyśl – naczelnik Urzędu Pocztowego
  • Bilski Stanisław, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
  • Błaszak Anzelm, Środa – kierownik wodociągów miejskich
  • Boening Kazimierz, Połażejewo – ur. 07-01-1882 we Wrześni, wicewojewoda poznański; ostatni przedwojenny właściciel Połażejewa
  • Groblewski Stanisław, Sanniki
  • Gruszczyński Marian, Środa
  • Jankowski Stanisław, Środa
  • Kandziora Józef, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
  • Kaniewski Konrad, Murzynowo Kościelne
  • Kasperski Mieczysław, Zaniemyśl – policjant
  • Kostrzyński Ignacy, Środa
  • Kuśnierkiewicz Stanisław, Zimin
  • Lis Antoni, Annopole – ur. 19.05.1886, Koszuty; gospodarz, myśliwy
  • Madaliński Stanisław, Dębicz – ur. 25.01.1913, Dębicz; syn właściciela Dębicza i folwarku Brzeziak
  • Majewski Wacław, Zaniemyśl – fryzjer
  • Mika Józef, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
  • Nawrocki Norbert, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
  • Pawlak Józef, Zaniemyśl – emeryt; wachmistrz żandarmerii wojskowej
  • Sobieszczyk Adolf, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
  • Stachowiak Władysław, Środa
  • Szymański Michał, Środa – inżynier; pracownik cukrowni
  • Tłok Piotr, Krerowo - nauczyciel
  • Tomaszewski Stanisław, Ługowiny
  • Trauczyński Edward, Środa
  • Więckowski Tadeusz, Środa
  • Włazliński Kazimierz, Zaniemyśl – kierownik Szkoły Podstawowej[7]
  • Woźny Adam, Środa – ur. 09.12.1879, Środa; kupiec
  • Jedna ofiara o nieustalonym nazwisku

Książ Wielkopolski, 20 października (około godz. 16) edytuj

  • Alojzy Burdajewicz (lat 44) z Dolska
  • Antoni Borowicz (lat 32) z Książa
  • Ignacy Bielerzewski (lat 75) z Dolska
  • Tadeusz Dielerzewski (lat 36) z Dolska
  • Jan Cyplik (lat 53) z Książa
  • Stefan Ludwik Doerffer (lat 62) z Brzóstowni
  • Antoni Jędrzejczak (lat 62) z Ostrowieczna
  • Ludwik Kossowicz (lat 58) z Dolska
  • Czesław Lis (lat 21) z Konarzyc
  • Henryk Łagocki (lat 43) z Książa
  • Andrzej Mazurkiewicz (lat 34) z Dolska
  • Ignacy Milicki (lat 41) z Pokrzywnicy
  • Stanisław Nowak (lat 35) z Małachowa
  • Tomasz Paul (lat 58) z Dolska, major piechoty stanu spoczynku, kawaler Virtuti Militari
  • Andrzej Święcicki (lat 36) z Trąbinka
  • Józef Szczepański (lat 57) z Książa
  • Franciszek Zwierzchlewski (lat 42) z Książa

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Kórnik, 20 października (około godz. 8) edytuj

 
Egzekucja Polaków przez Einsatzkommando 11 pod dowództwem Heinza Graefe w Kórniku 20 października 1939
 
Tablica upamiętniająca ofiary mordu w Kórniku

– 15 rozstrzelanych[8]

  • Franciszek Dłubała
  • Teofil Wolniewicz – burmistrz Kórnika (1925–1937)
  • Jan Gmytrasiewicz
  • Alfons Ellmann
  • Kazimierz Finke
  • Ksawery Lehmann
  • Jan Lempke
  • Franciszek Narożny
  • Andrzej Nędza
  • Jan Niemczal
  • Wojciech Niemier
  • Ignacy Nowak
  • Antoni Pacyński
  • Seweryn Rozmiarek
  • Józef Stern

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11 (dowódca Heinz Graefe)

Mosina, 20 października (około godz. 14:30) edytuj

– 15 rozstrzelanych[9]

  • Franciszek Kołtoniak
  • Stanisław Kozak
  • Stanisław Jaworski
  • Wincenty Frankowski
  • Stefan Królak
  • Antoni Roszczak
  • Ludwik Baraniak
  • Jan Frąckowiak
  • Alojzy Szymański
  • Piotr Bartkowiak
  • Józef Cierżniak
  • Alojzy Kujath
  • Józef Lewandowski
  • Wiktor Matuszak
  • Roman Stefan Gawron

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11

Kostrzyn, 20 października (około godz. 15:30) edytuj

– 27 rozstrzelanych

  • Czesław Borchardt
  • Antoni Domański
  • Edmund Drahaim
  • Marian Gierula
  • Ignacy Glabisz
  • Konrad Goćwiński
  • Kazimierz Haupa
  • Franciszek Kasprzyk
  • Władysław Kryślak
  • Wawrzyniec Kubacki
  • Gerard Linke
  • Dionizy Mikietyński
  • Franciszek Namysł
  • Jan Nowak
  • Jan Nowotarski
  • Jan Okarma
  • Antoni Pacholski
  • Florian Piątek
  • Franciszek Pielucha
  • Władysław Sikorski
  • Ludwik Świerkowski
  • Feliks Walkowiak
  • Tadeusz Widelicki
  • Marian Winowicz
  • Kazimierz Wojtkowiak
  • Ignacy Wróblewski
  • Maksymilian Żuromski

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

Leszno, 21 października (godziny poranne) edytuj

– 20 rozstrzelanych

 
Egzekucja dokonana przez Einsatzkommando pod murem więzienia w Lesznie
  • Marcin Adamski (lat 18) – harcerz
  • Ludwik Antoniak (lat 36) – robotnik rolny z Długich Starych
  • Bruno Antoni Bartoszkiewicz (lat 37) – mistrz stolarski, działacz Stronnictwa Narodowego
  • Marcin Günter (lat 52) – działacz zarządu Polskiego Związku Zachodniego w Lesznie
  • Zygfryd Hańca (lat 20) – harcerz
  • Bolesław Karpiński (lat 60) – legionista, emerytowany profesor gimnazjalny, działacz kultury
  • Wacław Kęsicki (lat 44) – emerytowany podoficer zawodowy WP, prezes Stowarzyszenia Byłych Żołnierzy i Pułku Strzelców Wielkopolskich
  • Bronisław Kotlarski (lat 46) – radny miejski, prezes Okręgowy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na południowo-zachodnią Wielkopolskę
  • Józef Łukowski (lat 43) – rachmistrz miejski, powstaniec wielkopolski
  • Józef Marcinkowski (lat 18) – robotnik z Mórkowa
  • Leon Marcinkowski (lat 20) – robotnik z Mórkowa
  • Feliks Michalak (lat 38) – fabrykant, działacz społeczny, członek Stronnictwa Narodowego
  • Władysław Nowak (lat 45) – kupiec, działacz wielu organizacji, prezes Koła Miejskiego Powstańców Wielkopolskich
  • Jan Nowicki (lat 47) – starszy sekretarz miejski, sekretarz Polskiego Związku Zachodniego w Lesznie
  • Mieczysław Jerzy Opatrny (lat 46) – adwokat, doktor prawa, katolik, radny miejski
  • Stefan Samolewski (lat 46) – powstaniec wielkopolski, skarbnik Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", członek zarządu Bractwa Kurkowego i długoletni prezes Związku Powstańców Wielkopolskich w Lesznie
  • Józef Stotko (lat 40) – restaurator, skarbnik leszczyńskiego Koła Związku Powstańców Wielkopolskich
  • Stanisław Szal (lat 35) – drukarz, działacz harcerski w stopniu harcmistrza, sekretarz i kronikarz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Lesznie
  • Maksymilian Trendowicz (lat 58) – kupiec, działacz Stronnictwa Narodowego
  • Tomasz Wachowski (lat 40) – prezes Związku Powstańców Wielkopolskich, członek zarządu oddziału leszczyńskiego Związku Inwalidów Wojennych

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Osieczna, 21 października (po południu) edytuj

– 3 rozstrzelanych

  • Stanisław Głowacz – działacz harcerski
  • Henryk Juchniewicz – działacz Stronnictwa Narodowego
  • Jan Stelmaszyk – murarz

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Włoszakowice, 21 października (pod wieczór) edytuj

– 7 rozstrzelanych[10]

  • Józef Kaczmarek
  • Andrzej Kociucki
  • Wojciech Mikołajczak
  • Józef Przeradzki
  • Stanisław Urbaniak
  • Karol Zapłata
  • Ignacy Żmuda

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Gostyń, 21 października (około godz. 10) edytuj

– 30 rozstrzelanych

  • hr. Henryk Grocholski
  • Stanisław Karłowski – ziemianin, działacz gospodarczy, senator
  • Szczepan Kaczmarek – dyrektor szkoły
  • Kazimierz Stryczyński
  • Mieczysław Hejnowicz – przywódca gostyńskiej endecji
  • Stefan Skiba
  • Stefan Pawlak
  • Leon Kwaśny – urzędnik policji
  • Szczepan Paluszczak
  • Wawrzyniec Szwarc – powstaniec wielkopolski
  • Edward Potworowski
  • Kazimiesz Peisser – prezes „Sokoła”
  • Leon Kapcia – dyrektor gimnazjum
  • Roman Weism – prezes Akcji Katolickiej
  • Józef Hejnowicz
  • Antoni Gościniak
  • Maksymilian Piątkowski
  • Jan Jasiak
  • Józef Łagodziński
  • Antoni Grave
  • Hipolit Niestrawski – burmistrz
  • Stanisław Zydorczyk
  • Franciszek Hejduk
  • Kazimierz Wierachowski
  • Wojciech Pawlak
  • Franciszek Wawszczak
  • Józef Rosik
  • Tomasz Skowroń
  • Franciszek Staszak
  • Jan Rosiński

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Krobia, 21 października (po południu) edytuj

– 15 rozstrzelanych[11]

  • Jan Borowski (lat 34) – kolejarz z Krobi
  • Antoni Böhm (lat 48) – krawiec z Krobi
  • Wojciech Cholewiński (lat 64) – ziemianin z Ziemlina
  • Marceli Chudy (lat 23) – budowlaniec z Krobi
  • Stanisław Gil (lat 53) – zarządca majątku z Niepartu
  • Józef Korytowski (lat 46) – właściciel ziemski z Chwałkowa
  • Julian Łoniewski (lat 39) – policjant z Krobi
  • Henryk Pawlicki (lat 31) – rzeźnik z Krobi
  • Feliks Poprawa (lat 18) – robotnik rolny z Pępowa
  • Kazimierz Sonnenberg (lat 20) – urzędnik miejski z Krobi
  • Mariusz Sumiński (lat 31) z Kuczyny
  • Jan Szczurny (lat 25) – robotnik rolny z Pępowa
  • Jan Trawiński (lat 41) z Krobi
  • Walenty Walczak (lat 24) – robotnik rolny z Pępowa
  • Franciszek Wolny (lat 46) – rolnik z Karca

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando nr 15 SS (dowódca sturmbannfuhrer Franz Sommer)

Poniec, 21 października (wieczorem) edytuj

– 3 rozstrzelanych

  • Władysław Grześkowiak (lat 44) – woźny miejski
  • Antoni Jokś (lat 31) – rolnik z Drzewiec
  • Franciszek Skrzypczak (lat 44)

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Kościan, 23 października edytuj

– 26 rozstrzelanych

  • Zygmunt Hełczyński
  • Ludwik Dubski z Kobylnik
  • Eryk Sworowski z Kościana
  • Zygmunt Hełczyński z Konikowa
  • Franciszek Leśniak z Bieżynia
  • Edward Brzeski z Oborzysk
  • Jan Ido z Kościana
  • Zygmunt Irżabek z Kościana
  • Jan Hoffner z Kościana
  • Józef Tomaszewski z Kościana
  • Jan Hejnowicz z Kościana
  • Mieczysław Chłapowski z Kopaszewa
  • Jan Szołdrski ze Starego Gołębina
  • Stanisław Szukalski z Czempinia
  • Bronisław Farulewski z Czempinia
  • Franciszek Michalak z Wielichowa
  • Edmund Sowiński z Kościana
  • Jan Sroczyński z Ziemska
  • Józef Wojciechowski z Borowa

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Śmigiel, 23 października edytuj

– 15 rozstrzelanych[12]

  • Zygmunt Ciesielski (lat 58) – aptekarz ze Śmigla
  • Jakub Firlej (lat 60) – rolnik i sołtys z Kotusza
  • Albin Kasperski (lat 27) – robotnik z Robaczyna
  • Wilhelm Kreuschner (lat 59) – ogrodnik ze Śmigla
  • Józef Ławniczak (lat 51) – naczelnik poczty ze Śmigla
  • Zbigniew Łukomski (lat 37) – technik budowlany ze Śmigla, działacz harcerski
  • Brunon Modliński (lat 27) – robotnik z Wydorowa
  • Władysław Pioch (lat 50) – burmistrz Śmigla
  • Roman Przybysz (lat 40) – rzeźnik ze Śmigla
  • Wiktor Sobczak (lat 37) – listonosz ze Starego Bojanowa
  • Maksymilian Stachowiak (lat 61) – drogerzysta ze Śmigla, powstaniec wielkopolski
  • Leon Szymański (lat 27) – kowal ze Śmigla
  • Józef Tolksdorf (lat 34) – kupiec ze Starego Bojanowa
  • Brunon Wojciechowski (lat 53) – kolejarz z Olszewa
  • Stanisław Wojciechowski (lat 40) – rolnik z Wydorowa, wójt gminy Stare Bojanowo

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Akta Einsatzgruppe 15/VI w Archiwum Głównej Komisji BZH w Polsce sygn. 489 z./
  2. ↑   Magdalena Sierocińska. Trzy dni terroru. Pierwsze planowe masowe egzekucje w Wielkopolsce. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 12–1, s. 43–48, 2003–2004. [dostęp 2017-08-04]. 
  3. ↑ Damian Szymczak. Zabić patriotów. „Gazeta Polska”. 35 (891), s. 20, 1 września 2010. 
  4. ↑ IPN-Okręgowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Poznaniu. Sprawozdanie ze śledztw w sprawie masowych egzekucji w Lesznie, Osiecznie i Włoszczakowicach, Poznań, 12.06.1975 (10-1433)
  5. ↑ Adam Lewandowski: Wspomnienie 20 października 1939. Miejski portal informacyjny, Śrem. [dostęp 2010-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-15)].
  6. ↑ Ofiary zamordowane na rynku w Śremie w dniu 20 października 1939 roku (fotografie). [dostęp 2010-08-23].
  7. ↑ Kazimierz Właźliński [online], netpol.interaccess.com [dostęp 2015-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-26].
  8. ↑ 70-ta rocznica rozstrzelania. [dostęp 2009-10-28].
  9. ↑ Jacek Szeszuła: W rocznicę zbrodni. Żołnierze Wolności. [dostęp 2012-10-18].
  10. ↑ Urząd Gminy Włoszakowice: 70- rocznica rozstrzelanych podczas II wojny światowej. [dostęp 2010-08-22].
  11. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2015-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)].
  12. ↑ Centrum Kultury - Ziemia Śmigielska w 1939 roku [online], ck-smigiel.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Ryszard Majewski: Waffen-SS, mity i rzeczywistość. Wrocław: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983. ISBN 83-03-00102-7.
  • Jerzy Zielonka: Egzekucja 21 października 1939 r[oku]. Kościan: Leszno: „Aga” : na zlec. ZML, 1994. ISBN 83-82570-91-4.
  • Kalendarium miasta Leszna. Leszno: Urząd Miasta, 1996. ISBN 83-906806-3-7.
  • K. Radziwończyk, Akcja Tannenberg grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce. Jesień 1939, „Przegląd Zachodni” 1966, nr 5, s. 103
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierwsze_masowe_egzekucje_w_ramach_operacji_Tannenberg_(Wielkopolska)&oldid=72738952”