Maria Komornicka

polski pisarz, tłumacz i krytyk literacki
(Przekierowano z Piotr Odmieniec Włast)

Maria Jakubina Komornicka, znana również jako Piotr Odmieniec Włast (ur. 25 lipca 1876 w Grabowie nad Pilicą, zm. 8 marca 1949 w Izabelinie)[1][2]polska pisarka młodopolska, tłumaczka i krytyczka literacka. Przez pierwsze 30 lat życia funkcjonuje jako Maria Komornicka, zgodnie z płcią przypisaną przy urodzeniu[3], odrzuca tę tożsamość w 1907, jednak pod koniec życia ponownie używa względem siebie formy żeńskiej oraz dawnego imienia[4]. W powszechnej opinii, m.in. w badaniach literaturoznawczych, funkcjonuje nadal jako Maria Komornicka[1], ale tożsamość twórcy jest nadal przedmiotem badań i analiz[5][3].

Maria Komornicka
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

25 lipca 1876
Grabów

Data i miejsce śmierci

8 marca 1949
Izabelin

Zawód, zajęcie

poeta, krytyk literacki, tłumacz

Narodowość

polska

Rodzice

Anna Dunin-Wąsowicz i Augustyn Komornicki

Krewni i powinowaci

pradziadek Teodor Anzelm Dzwonkowski,
bratanek gen. Stanisław Komornicki

Życiorys

edytuj

Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej, dzieciństwo spędziła w majątku w Grabowie. Jej rodzicami byli Augustyn Komornicki i Anna Dunin-Wąsowicz, pradziadkiem Teodor Anzelm Dzwonkowski (1764–1850)[6]. W 1889 wraz z matką i pięciorgiem rodzeństwa przyjechała do Warszawy, aby pobierać lekcje u prywatnych nauczycieli m.in. u Piotra Chmielowskiego.

W 1892 debiutuje opowiadaniami Z życia nędzarza i Staszka w „Gazecie Warszawskiej” (pod nazwiskiem Komornicka). W następnym roku w tej samej gazecie ukazała się nowela Rozłąka. W 1894 wydaje zbiór opowiadań Szkice. W tym samym roku w „Gazecie Poznańskiej” ukazał się jej dramat Skrzywdzeni. Następnie pod naciskami ojca wyjeżdża do Cambridge, gdzie przez 6 miesięcy uczęszcza na wykłady w żeńskim Kolegium Newnham. Dziennik z pobytu publikuje pod ironicznym tytułem Raj młodzieży na początku 1896[7]. Po powrocie z Cambridge wraz z Wacławem Nałkowskim i Cezarym Jellentą wydaje w 1895 manifest literacki Forpoczty.

W czerwcu 1898 wychodzi za mąż za poetę Jana Lemańskiego[1][2]. We wrześniu tego samego roku na krakowskich Plantach doszło do incydentu, podczas którego Lemański z zazdrości strzela do żony i jej kuzyna[1]. Małżeństwo uchodziło za nieudane, a Lemański za porywczego i chorobliwie zazdrosnego[8]. Związek rozpada się po dwóch latach ogłoszeniem separacji[1].

W 1900 opublikowała Baśnie. Psalmodie, od 1901 współpracuje z redagowaną przez Zenona PrzesmyckiegoChimerą”. Publikuje poezję, m.in. cykl Czarne płomienie (1901), prozę (Biesy, 1902), tłumaczenia z języka angielskiego, a także recenzje, podpisywane „Włast”.

W 1905 przebywa i pracuje w Paryżu[1], gdzie doszło do załamania psychicznego. Lekarze zdiagnozowali wówczas depresję wywołaną przepracowaniem[5], a Komornicka trafia na miesiąc do szpitala dla nerwowo chorych[5].

W 1907 przyjmuje męską tożsamość oraz nazwisko „Piotr Odmieniec Włast”[1]. Według relacji Marii Dernałowicz, w 1907 w hotelu Bazar w Poznaniu, w trakcie podróży z matką do Kołobrzegu[3], Komornicka pali w piecu kobiece suknie i ujawnia się jako Piotr Włast – od tej pory nosił wyłącznie męskie stroje, pali fajkę, skraca włosy[9][1][3]. Ten akt transgresji spowodował wykluczenie z życia publicznego[1]. Zostaje uznana przez rodzinę za osobę chorą psychicznie. W latach 1907–1914 przebywa w sanatoriach i szpitalach. W 1914 wraca do rodzinnego Grabowa, gdzie pracuje nad swoim ostatnim utworem, Xięgą poezji idyllicznej.

Bogdan Zakrzewski wspominał, że Włast był przyjaznym i ciekawym rozmówcą, jego jedynym warunkiem było, aby zwracając się doń zachowywać męską formę[3]. Włast uznaje się za nowe wcielenie Piotra Własta, legendarnego założyciela rodu Duninów, z którego pochodziła matka Własta[3].

Pod koniec życia jako pisarka pozostaje zapomniana. W 1944 z powodu zniszczeń wojennych Włast opuszcza rodzinny majątek i przebywa w przytułku w podwarszawskim Izabelinie. Tam odnalazła go przyjaciółka z młodości, Zofia Villaume-Zahrtowa, dzięki której staraniom Włast dostaje zasiłek z Komisji Pomocy Pracownikom Sztuki i Nauki przy Prezydium Rady Ministrów[8].

W ostatnich zachowanych listach Komornicka ponownie używa form żeńskich, w 1947 podpisuje się jako Maria P.O.W., „Marynia” (przy czym zwraca uwagę, że imię zapisane jest w cudzysłowie), później zaś M., Maaria, Maria Kom., czy Maria z K.L[4].

Umiera w zakładzie w Izabelinie w 1949. Na grobie, znajdującym się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach widnieje jako Maria Komornicka-Lemańska – kwatera B/20 (7/22)[10].

Tożsamość płciowa

edytuj

Badaczka Maria Podraza-Kwiatkowska w biogramie Marii Komornickiej opublikowanym w 1967 w Polskim Słowniku Biograficznym podtrzymała ocenę jej współczesnych, iż przyjęcie męskiej tożsamości było objawem nieuleczalnej choroby umysłowej[1]. Wedle Podrazy-Kwiatkowskiej pierwszy atak tej choroby miał nastąpić w 1905 w Paryżu, a kolejny, objawiający się przyjęciem tożsamości męskiej, w 1907[1]. Biogram Własta zatytułowała odrzuconym przez poetę imieniem „Maria Jakubina Komornicka”. W latach osiemdziesiątych ukazał się szkic Klucze do Marii P.O.W. Romana Zimanda, a Maria Janion opublikowała esej Gdzie jest Lemańska?, którego przedruk, jak i kolejny szkic Maria Komornicka, in memoriam, znalazł się w jej książce Kobiety i duch inności (1996). W 1998 nakładem Wydawnictwa Instytutu Badań Literackich PAN ukazała się praca Modernistyczny dramat ciała. Maria Komornicka autorstwa Edwarda Bonieckiego. Publikacje te spowodowały wzrost zainteresowania pisarką wśród badaczy literatury. W XXI wieku życiem i twórczością Komornickiej/Własta zainteresowały się krytyczki feministyczne[11], krytycy studiów queerowych[3], a także dziennikarze[12][13].

W 2007 ukazała się monografia Komornicka. Obszary odmienności Izabeli Filipiak, a w 2010 monografia Brygidy Helbig Strącona bogini. Rzecz o Marii Komornickiej. W 2011 Wiktor Dynarski, w swojej pracy magisterskiej poświęconej dyskursowi na temat Komornickiej/Własta, stwierdził: „Marii Komornickiej nigdy nie było”[3], a za nim powtarza to m.in. Marta Konarzewska w artykule Piotr Włast opublikowanym w „Replice” i Krzysztof Tomasik w Homobiografiach. Tomasik w swojej książce zastanawiał się: „Otwarte pozostaje pytanie, czy Włastowi w jego metamorfozie bardziej chodziło o stanie się mężczyzną, czy po prostu człowiekiem” jako, że w owych czasach kobieta de facto była podczłowiekiem, na co zwracała uwagę także m.in. Zofia Nałkowska[3].

Twórczość

edytuj

Wydane za życia

edytuj
  • Szkice. Warszawa 1894[14]
  • Forpoczty, z Wacławem Nałkowskim, Cezarym Jellentą. Lwów 1895[15]
  • Baśnie. Psalmodie. Warszawa 1900[16]

Wydane pośmiertnie

edytuj

Tłumaczenia z angielskiego

edytuj
  • Edward Bulwer-Lytton: Zanoni. Powieść z czasów rewolucyi francuskiej. T. 1-3, Warszawa 1906[17][18][19]
  • Edward Bulwer-Lytton: Zanoni. Opowieść o różokrzyżowcu. Romans mistyczny z czasów Rewolucji Francuskiej. Sandomierz 2015

Opracowania

edytuj
  • Słówniczek muzyczny. (według Harrasa), Warszawa 1887

Upamiętnienie

edytuj

Z okazji 60. rocznicy śmierci poetki został odsłonięty 8 marca 2009 przez gen. Stanisława Nałęcz-Komornickiego (bratanka) pomnik w rodzinnym Grabowie nad Pilicą[20]. Pomnik przedstawia poetkę jako kobietę i podpisany jest jako „Maria Komornicka”. W lipcu 2016 odbyły się w Warce obchody 140. rocznicy urodzin poetki z udziałem Brygidy Helbig i Tomasza Komornickiego[21]. Kozienicki Dom Kultury im. Bogusława Klimczuka w Kozienicach organizuje co roku Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Marii Komornickiej[22].

Życiem Komornickiej/Własta inspirowane są m.in. dramat Białe małżeństwo Tadeusza Różewicza, zaadaptowany na film przez Magdalenę Łazarkiewicz (Białe małżeństwo), Księgi Em Izabeli Filipiak i Komornicka. Biografia pozorna Bartosza Frąckowiaka oraz Weroniki Szczawińskiej, a także fabularyzowana biografia Inna od siebie Brygidy Helbig.

W 1995 powstał krótkometrażowy film dokumentalny Nadmiar życia. Maria Komornicka w reżyserii Aleksandry Czerneckiej i Dariusza Pawelca.

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k Maria Podraza-Kwiatkowska, Maria Jakubina Komornicka [online], Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-04-06] (pol.).
  2. a b Lemański Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-06].
  3. a b c d e f g h i Krzysztof Tomasik, Homobiografie, Warszawa 2014.
  4. a b Barbara Stelingowska, Obraz „szalonej” Marii Komornickiej w listach, „Formy czasu i szaleństwa w literaturze, kulturze i sztuce”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, 2014.
  5. a b c Maria Komornicka (Piotr Odmieniec Włast) | Życie i twórczość | Artysta [online], Culture.pl [dostęp 2022-06-10] (pol.).
  6. Anzelm Teodor Dzwonkowski h. Przeginia. sejm-wielki.pl [dostęp 2020-05-03].
  7. Brygida Helbig-Mischewski, Cambridge: A Factory of Mediocrity. Maria Komornicka’s Reportage “Youth’s Paradise” (1896), „Rocznik Komparatystyczny”, 7, 2016, ISSN 2081-8718 [dostęp 2018-05-22] (ang.).
  8. a b Marek Sołtysik, Jan w cieniu Marii, Maria jako Piotr w mroku, „Palestra”, 51 (5–6), 2006.
  9. Maria Dernałowicz, Piotr Odmieniec Włast, „Twórczość”, nr 3, 1977, s. 79–95.
  10. Maria Komornicka-Lemańska, Moje Cmentarze. mojecmentarze.blogspot.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-07)].
  11. Katarzyna Ewa Zdanowicz, Kto się boi Marii K.? Sztuka i wykluczenie, Katowice 2004.
  12. Sebastian Duda, Poetka, która stała się poetą, „Ale historia: Tygodnik historyczny”, nr 22 (72), 3 czerwca 2013, s. 3–4.
  13. Lidia Ostałowska, Przemiana, [w:] Kobiety, które igrały z bogami, Warszawa 2010, s. 39–50.
  14. Marja Komarnicka, Szkice [online], polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  15. Forpoczty. Książka zbiorowa napisana przez Wacława Nałkowskiego, Maryę Komornicką i Cezarego Jellentę. [online], polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  16. Marya Komornicka., Baśnie ; Psalmodye [online], polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  17. Zanoni. Powieść z czasów rewolucyi francuskiej. T. 1, Lytton Edward Bulwer, Maryi Komornickiej., polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  18. Zanoni. Powieść z czasów rewolucyi francuskiej. T. 2, Lytton Edward Bulwer, Maryi Komornickiej., polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  19. Zanoni. Powieść z czasów rewolucyi francuskiej. T. 3, Lytton Edward Bulwer, Maryi Komornickiej., polona.pl [dostęp 2020-04-28].
  20. Pomnik Marii Komornickiej stanął w Grabowie nad Pilicą. Muzeum Kazimierza Pułaskiego w Warce, marzec 2009. [dostęp 2016-12-19].
  21. Maria Komornicka – lipiec 2016.
  22. Konkurs im. M. Komornickiej [online], dkkozienice.pl [dostęp 2020-04-28].

Linki zewnętrzne

edytuj