Plac Żelaznej Bramy
Plac Żelaznej Bramy– plac w dzielnicy Śródmieście w Warszawie, położony między ulicami: Marszałkowską, Graniczną, Ptasią i Przechodnią.
| Śródmieście | |
 Plac od strony ulicy Marszałkowskiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°14′23,8″N 21°00′09,8″E/52,239940 21,002720
| |
Historia nazwyEdytuj
Nazwa placu wywodzi się od żelaznej bramy, która oddzielała dawne tereny nienależące do Warszawy od Ogrodu Saskiego i planowanej Osi Saskiej. Dawniej cały Ogród Saski był otoczony murem, a na jego teren prowadziło kilka bram.
HistoriaEdytuj
W XVII w. król Jan Kazimierz nadał tę ziemię staroście warszawskiemu Janowi Wielopolskiemu. W 1693 na tym terenie utworzono jurydykę – prywatne miasteczko, nazwane Wielopolem. Cała miejscowość składała się tylko z czterech ulic, które od 1771 nosiły nazwy: Elektoralna, Ptasia, Żabia i Przechodnia. Plac, wytyczony w pobliżu drogi biegnącej ze Starej Warszawy do Grzybowa, był rynkiem targowym Wielopola[1]. Pierwotnie to miejsce było nazywane placem Targowicy Wielopolskiej[2].
W XVIII w. północną część miasteczka kupiła rodzina Radziwiłłów i wybudowała tam pałac, obecnie nazywany pałacem Lubomirskich. Z kolei inną, znaczną część Wielopola kupił August II w związku z budową Osi Saskiej. Po stworzeniu Ogrodu Saskiego, oddzielono go murem od Wielopola, a przejściem pomiędzy tymi terenami była wspomniana żelazna brama.
W XVIII wieku przy rynku zamieszkała duża grupa ludności żydowskiej[3].
Do Wielopola nadal należał duży plac targowy (obecnie skrzyżowanie ul. Elektoralnej i al. Jana Pawła II), gdzie towary można było kupić znacznie taniej niż w Warszawie, więc zawsze panował tu spory ruch. Plac się nie zmieniał do XIX w., kiedy to od strony Ogrodu Saskiego wybudowano nowe, metalowe ogrodzenie z nową bramą (poprzednia została rozebrana w 1818). W 1841 wybudowano halę targową Gościnny Dwór zaprojektowaną przez Jakuba Gaya. Budynek spłonął we wrześniu 1939[3].
Od drugiej połowy XIX wieku plac był największym targowiskiem Warszawy[4]. Jak wspominał Benedykt Hertz, największy targ odbywał się w piątki (najprawdopodobniej dlatego, że znaczna część straganów należała do Żydów, którzy nie pracowali w soboty ze względu na szabat)[5].
Około 1881 przez plac poprowadzono tory tramwaju konnego, który w 1908 zastąpiono tramwajem elektrycznym[6]. W latach 1899–1902 po zachodniej stronie placu wybudowano Hale Mirowskie[7]. W 1935 do placu przebito ulicę Marszałkowską[8].
Od listopada 1940 do listopada 1941 południowo-zachodnim skrajem placu biegła granica warszawskiego getta[9]. Miejsce w dalszym ciągu pełniło funkcje targowiska, jednak w mniejszej skali z uwagi na zamknięcie w getcie ludności żydowskiej[3].
W czasie powstania warszawskiego, 6 sierpnia 1944 oddziały niemieckie dowodzone przez Oskara Dirlewangera po ciężkich walkach przebiły się ulicami Chłodną i Elektoralną do placu Żelaznej Bramy, a następnie przez Ogród Saski do pałacu Brühla – otoczonej przez powstańców siedziby gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera[10]. Podczas ewakuacji niemieckiej administracji 9 sierpnia na placu Żelaznej Bramy zastrzelono zastępcę gubernatora Herberta Hummela[10].
W 1944 zburzono lub spalono wszystkie budynki znajdujące się na placu[3].
Po 1945 zlikwidowano biegnącą przez plac Żelaznej Bramy linię tramwajową[3]. W 1965 wokół placu rozpoczęto budowę 16-kondygnacyjnych bloków osiedla Za Żelazną Bramą[2].
Plac Żelaznej Bramy zasadniczo zmienił swój kształt po obróceniu w 1970 o 78 stopni pałacu Lubomirskich w celu zamknięcia perspektywy głównej alei Ogrodu Saskiego i zasłonięcia nieciekawej elewacji hali „Gwardii”[11]. Przed pałacem umieszczono cztery kamienne lwy dłuta Jana Biernackiego stojące pierwotnie przed gmachem Ministerstwa Spraw Wojskowych przy ul. 6 sierpnia[11].
W lipcu 1985 przed pałacem Lubomirskich na osi Ogrodu Saskiego odsłonięto monumentalny pomnik Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej, nazywany potocznie „pomnikiem utrwalaczy” lub „ubeliskiem”. Pomnik został zdemontowany w 1991[12]. W 2010 w jego miejscu został ustawiony pomnik Tadeusza Kościuszki, będący kopią monumentu w Waszyngtonie[13]. W 2008 w południowej części placu, w pobliżu al. Piotra Drzewieckiego, odsłonięto jeden pomników granic getta.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 270.
- ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1029. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ a b c d e Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 271.
- ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 51.
- ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 52.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Witold Pruss: Tendencje rozwojowe dzielnic Warszawy, [w:] Irena Pietrza-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 230.
- ↑ Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 58.
- ↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
- ↑ a b Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 726. ISBN 978-83-240-10578. OCLC 938718461. (pol.).
- ↑ a b Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 222.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 666. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Uroczystość odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki. [w:] Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [on-line]. bbn.gov.pl, 16 listopada 2010. [dostęp 2020-09-29].