Podmiot (językoznawstwo)
Podmiot – część zdania, która w zdaniu w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności wyrażonej orzeczeniem, obiekt podlegający procesowi wyrażonemu orzeczeniem lub znajdujący się w stanie wyrażonym orzeczeniem[1].
Przykłady:
- Kot pije mleko – kot jest podmiotem i oznacza wykonawcę czynności;
- Kot rośnie – kot jest podmiotem i oznacza obiekt podlegający procesowi wzrostu;
- Kot leży – kot jest podmiotem i oznacza obiekt znajdujący się w stanie spoczynku.
W zdaniach w stronie biernej podmiot oznacza obiekt, wobec którego czynność jest wykonywana.
Przykład:
- Mleko zostało wypite przez kota – mleko jest podmiotem, kot oznacza wykonawcę czynności.
W większości języków podmiot w typowym zdaniu występuje przed dopełnieniem. W takich językach jak angielski, niemiecki, czy chiński szyk wyrazów wskazuje, co jest podmiotem (w wymienionych językach podmiot stoi przed orzeczeniem):
- The cat drinks milk – the cat to podmiot.
- Die Katze trinkt Milch – die Katze to podmiot.
Język polskiEdytuj
W języku polskim może być wyrażany przez frazę rzeczownikową w mianowniku, może też być pomijany. W starszych opracowaniach podaje się przykłady zdań typu: „Ale” jest spójnikiem, mające dowodzić, jakoby podmiotem zdania mogła być praktycznie każda część mowy. Stwierdzenie to jest jednak błędne, ponieważ mamy tu do czynienia z użyciem metajęzykowym: wyraz „ale” nie występuje w powyższym zdaniu jako sam spójnik, tylko jako nazwa spójnika „ale” i jako taki jest rzeczownikiem.
Podmiot gramatycznyEdytuj
Podmiot gramatyczny jest wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku. Jest najczęstszym podmiotem w zdaniu[1].
Przykład:
- Janek uzbierał mnóstwo jagód – podmiotem gramatycznym jest „Janek”.
- Trzewik jest w szafie – podmiotem gramatycznym jest „trzewik”.
- Burak jest w ziemi – podmiotem gramatycznym jest „burak”.
- Płaszcz jest na wieszaku – podmiotem gramatycznym jest „płaszcz”.
Podmiot domyślnyEdytuj
Podmiot domyślny wynika z kontekstu i wskazywany jest przez końcówkę fleksyjną orzeczenia. W zdaniu: (ona) Zrobiła bańkę mydlaną, dlatego szczerze się (ona) zaśmiała – w końcówce czasownika zaznacza się wyraźnie trzecia osoba i ta osoba jest wykładnikiem podmiotu domyślnego. W przypadku zdań; (ty) Zrobiłeś nieśmiały krok do przodu. (ja) Popatrzyłam i (ja) skinęłam głową – druga i pierwsza osoba świadczą już o podmiocie konotowanym[2]. Można jedynie domyślać się na podstawie orzeczenia (czasownika), o którą osobę chodzi. np. Pojechał do sklepu – podmiotem domyślnym jest „on”.
Podmiot logiczny (w dopełniaczu lub rzadziej w celowniku)Edytuj
Podmiot logiczny (w dopełniaczu), czyli podmiot wyrażony rzeczownikiem (lub inną częścią mowy) w dopełniaczu, występuje przy orzeczeniu wyrażającym[1]:
- informację o braku, nadmiarze, przybywaniu lub ubywaniu, np.
- Zabrakło nam mleka.
- Tej wiosny przybyło wiele kwiatów w ogrodzie. (podmiot pogrubiony)
- istnienie podmiotu ograniczonego do domniemanej części, np.
- Tu jest jedzenia na dwa lata. (podmiot pogrubiony)
- zaprzeczone istnienie, np.
- Nie ma kota.
- Nie było brata. (podmiot pogrubiony)
Podmiot szeregowyEdytuj
Podmiot szeregowy to podmiot składający się z kilku członków (wyrazów) równorzędnie połączonych, przede wszystkim spójnikami: i, ni, lecz, oraz, lub, a.
Przykład: Wrona, wróbel i szpak siedzą na drucie. (podmiot pogrubiony)
Podmiot z podmiotem towarzyszącymEdytuj
Podmiot towarzyszący to podmiot, który jest wyrażony wyrazem w mianowniku oraz wyrażeniem przyimkowym, najczęściej z „z” i z narzędnikiem:
Przykład: Ojciec z córką wyszli na spacer (podmiot pogrubiony).
Oba człony podmiotu towarzyszącego są funkcjonalnie współrzędne i mogą zostać zastąpione szeregiem łącznym: ojciec i córka. Charakterystyczne jest tu także to, że orzeczenie jest uzgodnione z obydwoma członami podmiotu i występuje w liczbie mnogiej. Niemniej forma wyrażenia przyimkowego wskazuje, że mówiący uważa drugi składnik podmiotu za mniej ważny, drugorzędny, „towarzyszący”. Fakt ten może zostać podkreślony orzeczeniem w liczbie pojedynczej.
Przykład: Matka z dziećmi wysprzątała cały dom. (podmiot pogrubiony)
Dawniej jedynie ta ostatnia forma była poprawna. Użycie liczby mnogiej zostało przeniesione do polszczyzny z języka rosyjskiego.
Podmiot zbiorowyEdytuj
Występuje rzeczownik w liczbie pojedynczej, ale zawiera w sobie zbiór osób, rzeczy, np. Cała klasa pojechała na wycieczkę. (podmiot pogrubiony)
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c Bąk 1977 ↓, s. 409.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 409–410.
BibliografiaEdytuj
- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
- Zenon Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1963.