Pogotowie Akcji Specjalnej
Pogotowie Akcji Specjalnej (PAS) – IV Oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, w skład którego od lipca 1945 roku wchodziły oddziały partyzanckie, walczące z powstającymi strukturami reżimu komunistycznego w Polsce.
| Państwo | |
|---|---|
| Historia | |
| Data sformowania |
1945 |
| Data rozformowania |
1956 |
| Pierwszy dowódca | |
| Dane podstawowe | |
| Liczebność |
200–300 |
Struktura
edytujPierwszym szefem PAS był mjr Włodzimierz Kozakiewicz ps. „Barry” (do jego aresztowania w kwietniu 1945 roku), kolejnym – kpt. Jan Morawiec „Henryk”, „Remisz”, „Rębacz”, „Tajfun” (od kwietnia 1945 roku do marca 1946 roku)[1].
Struktura terenowa PAS była jedynie częściowo zorganizowana.
- Obszar I (warszawski) składał się z okręgów: I (Warszawa), II (Olsztyn), III (Białystok). W Warszawie (Okręg I) komendantem PAS był Bolesław Stefański (od grudnia 1945 roku do aresztowania 1 czerwca 1946 roku). W Okręgu III PAS było organizowane przez komendanta tego okręgu Jana Szklarka (ps. „Roja”, „Kotwicz”, „Lis”, „Florian Lewicki”). Od 22 września 1945 roku szefem PAS Okręgu III był Romuald Rajs „Bury”.
- Obszar II (lubelski) składał się z okręgów: IV (Lublin) i V (Rzeszów). Szefem PAS Obszaru II był kpt. Zygmunt Wolanin. W 1945 roku organy komunistycznego bezpieczeństwa dokonały aresztowań wśród osób podejrzanych o tworzenie lub działanie w PAS. Zostały one skazane w tzw. procesie lubelskiego PAS. Dowódcami oddziałów PAS Okręgu V byli m.in. por. Stanisław Pelczar „Majka” i ppor. Bronisław Gliniak „Radwan”[2]. Najprawdopodobniej komendantem PAS w Okręgu V (rzeszowskim) od kwietnia 1946 roku był por. Ludwik Więcław.
- Obszar III (Kielce-Radom-Kraków-Śląsk): w Okręgu VI (Kielce) PAS było organizowane bez powodzenia przez Lechosława Roszkowskiego „Tomasza”, jedynie na Śląsku (Okręg VIII) istniała komenda PAS do marca 1946 roku
- Obszar IV również nie został zorganizowany, składał się z okręgów IX (Łódź), X (Poznań) i XI (Opole).
- Obszar V (pomorski), okręgi: XII (Gdańsk), XIII (Pomorze), XIV (Szczecin). W Okręgu XIV istniała komenda PAS, na jej czele stał „Henryk” (NN)[3].
W latach 1946–1948 istniały również inne okręgi, m.in.: „XVI” (Północne Mazowsze) dowodzony przez kpt. Zbigniewa Kuleszę, później por. Józefa Kozłowskiego[4], „XXIII” (Zachodnie Mazowsze), dowodzony przez por. Stefana Bronarskiego „Liścia”[5] (ten ostatni okręg nie używał nazwy PAS).
Liczebność oddziałów PAS dochodziła początkowo do 200–300[6]. Prowadziły zacięte walki z grupami operacyjnymi NKWD, UB, KBW, MO i ORMO, rzadziej z oddziałami ludowego Wojska Polskiego. W większości okręgów działało po kilka-kilkanaście oddziałów PAS NZW o liczebności od 20 do 200-300 (np. 3 Wileńska Brygada NZW liczyła 180 żołnierzy[7]). Mniejsze, kilku-, kilkunastoosobowe oddziały PAS przetrwały do początku lat 50., głównie w Okręgu III (białostockim) i na Mazowszu[8]. Ostatnia z komend dowodzących PAS, Komenda Powiatowa NZW w Bielsku Podlaskim ujawniła się dopiero jesienią 1956 roku.
Oddziału PAS NZW blisko współdziałały z oddziałami NSZ, a często były jednocześnie podporządkowane obu tym strukturom[7].
Niektórzy żołnierze PAS
edytuj- w II Okręgu
- w III Okręgu
- w XIII Okręgu
- w „XVI” Okręgu
- Bolesław Częścik
- Mieczysław Dziemieszkiewicz „Rój”
- Józef Kozłowski
- Stanisław Kutryb
- w „XXIII” Okręgu
Upamiętnienie
edytujW 2009 roku Telewizja Polska przystąpiła do realizacji filmu pt. Historia Roja, czyli w ziemi lepiej słychać, poświęconego losom partyzantów, którzy do 1951 roku przeciwstawiali się kształtowaniu nowego ustroju w Polsce. Film wyreżyserował Jerzy Zalewski. Głównym bohaterem filmu jest Mieczysław Dziemieszkiewicz[9]. Ponieważ realizacja filmu przeciągała się kilka lat, powstała inicjatywa Ratujmy Roja, której organizatorzy samodzielnie zbierali środki na ukończenie filmu. 1 marca 2014 roku ogłoszono zawieszenie zbiórki[10]. Premiera ostatecznie odbyła się 4 marca 2016 roku, a dystrybutorem filmu jest Kino Świat. TVP1 w 2017 roku pokazała 5-odcinkowy serial, który jest rozwinięciem filmu kinowego.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 314–315.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 368.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 315–316.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 416–443.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 444–468.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 316–317.
- ↑ a b Rafał Wnuk (redaktor naczelny) i inni: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956. Kraków: Instytut Pamięci Narodowej, 2007. ISBN 978-83-60464-45-8.
- ↑ Golik i in. 2013 ↓, s. 318.
- ↑ Sebastian Kucharski. Czy „Rój” zastąpi Che Guevarę. „Rzeczpospolita”, 2009-09-09. [dostęp 2015-02-21].
- ↑ Strona Ratujmyroja.pl. [dostęp 2015-02-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)].
Bibliografia
edytuj- Dawid Golik i in.: Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2013. ISBN 978-83-7233-077-2.