Pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956
Pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956 – pomnik-kapliczka położony na terenie należącym do prawosławnej parafii Świętego Ducha w Białymstoku przy ul. Antoniuk Fabryczny 13. Upamiętnia wszystkich wyznawców prawosławia, którzy w latach 1939–1956 stracili życie na Białostocczyźnie: walcząc w szeregach Wojska Polskiego oraz Armii Czerwonej, w czasie deportacji radzieckich, wskutek terroru niemieckiego, radzieckiego i działań polskiego podziemia niepodległościowego.
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Data budowy |
2009–2012 |
| Data odsłonięcia |
2012 |
Położenie na mapie Białegostoku  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
 53°08′49,2″N 23°07′18,7″E/53,147000 23,121861
| |
Monument wzbudzał jeszcze przed powstaniem kontrowersje. Dotyczyły one jego usytuowania (pierwotnie obiekt miał znajdować się poza terenem cerkiewnym, w przestrzeni publicznej), zawartych na nim inskrypcji, jak również samej koncepcji wzniesienia pomnika.
Historia powstania
edytujInicjatywa budowy pomnika i kontrowersje wokół niego
edytuj
Stowarzyszenie, którego celem było wzniesienie pomnika prawosławnych ofiar II wojny światowej oraz polskiego podziemia niepodległościowego oraz terroru okresu stalinizmu, zostało zarejestrowane w 1997[1]. Przewodniczącym stowarzyszenia był Konstanty Masalski, zaś w komitecie odpowiedzialnym za budowę pomnika zasiadł m.in. Jan Syczewski, przewodniczący Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego[2].
Jako pierwszą propozycję lokalizacji pomnika wskazano skwer między hotelem Cristal a soborem św. Mikołaja w Białymstoku[2]. Lokalizacja ta miała podkreślić, iż upamiętnienie prawosławnych ofiar ma wymiar uniwersalny, ważny nie tylko dla współwyznawców zabitych[3]. Takie usytuowanie pomnika władze miasta odrzuciły po konsultacji z historykami[2]. M.in. dr Józef Maroszek stwierdził w sporządzonej wówczas opinii, iż wzniesienie pomnika martyrologii prawosławnych w sąsiedztwie cerkwi wzniesionej w czasie zaboru rosyjskiego nawiązywałoby do polityki rusyfikacji prowadzonej niegdyś przez władze carskie. Wskazywał również, że w powszechnej świadomości prawosławnym przypisuje się sympatie i działalność proradziecką. Stwierdzał wreszcie, iż upamiętniając ofiary II wojny światowej i stalinizmu nigdy nie kierowano się kryterium wyznania[4].
Komitet zaczął wówczas ubiegać się o zgodę na budowę pomnika w sąsiedztwie cerkwi Świętego Ducha. Również i w tym wypadku historycy wydali negatywną opinię. Jan Jerzy Milewski z białostockiego oddziału IPN stwierdził[4], iż
idea budowy pomnika, utrwalona w jego nazwie oraz napisach na poszczególnych fragmentach pomnika nie ma uzasadnienia historycznego[2]
Historyk zarzucił projektantom pomnika, iż zasugerowany przez nich napis na tablicy pamiątkowej, z datami 1939–1956, obejmuje zupełnie odmienne okresy (okupacji radzieckiej, okupacji niemieckiej, PRL), w których polityka władz wobec prawosławnych oraz stosunek społeczności prawosławnej do rządzących były różne. Argumentował również, że ofiary wśród ludności prawosławnej były wynikiem „dosyć powszechnych postaw” kolaboracji tejże z obydwoma okupantami, jak również działań wrogich suwerenności Polski[4]. Podnosił, że po zakończeniu zaborów nie wznoszono pomników katolików represjonowanych przez carat. Sugerował zastąpienie zaproponowanego napisu tekstem „Prawosławnym poległym w walce o niepodległą i demokratyczną Polskę”, który nie został zaakceptowany przez budowniczych pomnika[4].
11 marca 2004 parafia Świętego Ducha w Białymstoku zgłosiła do Urzędu Miasta wniosek o zgodę na przebudowę ogrodzenia wokół cerkwi pod tym samym wezwaniem, by jego integralną częścią stał się pomnik-kapliczka. Został on odrzucony, a następnie, po odwołaniu wnioskodawców, skierowany do ponownego rozpatrzenia przez wojewodę podlaskiego Marka Strzalińskiego. Sytuacja taka powtarzała się kilkakrotnie[4]. W kolejnym odwołaniu proboszcz parafii Świętego Ducha ks. Jerzy Boreczko zarzucił urzędnikom miejskim kierowanie się pobudkami politycznymi w swoich działaniach i dyskryminację religijną[4]. Z kolei w styczniu 2006 wiceprezydent Białegostoku Krzysztof Sawicki oznajmił, że jest przeciwny budowie pomnika, a inicjatywę określił jako szkodliwą, dodając, że jeśli monument powstanie, w jego sąsiedztwie powinien znaleźć się pomnik Polaków zabitych przez wyznawców prawosławia[4]. Po kolejnej odmowie przystąpienia do prac parafia ponownie odwołała się do wojewody, jednak nowy wojewoda Jan Dobrzyński utrzymał w mocy decyzję władz miejskich[2]. Stowarzyszenie odwołało się od tej decyzji do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, który w lipcu 2006 uznał decyzję wojewody za naruszającą przepisy[4].
Pomysłodawcy budowy pomnika ubiegali się o dofinansowanie inicjatywy przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a następnie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, uzyskując w obydwu instytucjach odpowiedź odmowną[2].
Budowa i poświęcenie
edytujOstatecznie pomnik został wzniesiony przede wszystkim ze składek zgromadzonych przez wiernych PAKP, za łączną sumę 70 tys. złotych[1]. Inicjatywę popierało także białoruskie ministerstwo kultury i konsul generalny Białorusi w Białymstoku[2], niewielkie kwoty przekazały władze kilku gmin[3]. Prace przy jego budowie i wykończeniu trwały od 2009 do 2012. Gotowy pomnik został poświęcony 4 czerwca 2012, w dniu święta patronalnego cerkwi Świętego Ducha, przez arcybiskupa białostocko-gdańskiego Jakuba oraz biskupa supraskiego Grzegorza[1].
Wygląd
edytujAutorami projektu pomnika są Jan Kabac (autor projektu cerkwi Świętego Ducha) oraz Stefan Wyszkowski[1]. Monument wykonany został w konstrukcji żelbetowej i obłożony granitową płytą, a jego podstawę stanowi kamień polny o wadze trzech ton pochodzący z okolic wsi Trześcianka[5][6]. Pomnik stanowi część ogrodzenia cerkiewnego i kryty jest kopułą z krzyżem, na której znajdują się mozaikowe wizerunki Chrystusa Zbawiciela, Matki Bożej oraz świętych Gabriela Zabłudowskiego i Atanazego Brzeskiego. Autorami tychże wyobrażeń są studenci Białoruskiej Akademii Sztuki pracujący pod kierunkiem prof. Uładzimira Zinkiewicza[1].
Tablica umieszczona na pomniku zawiera napis w języku polskim: Prawosławnym ofiarom drugiej wojny światowej, męczennikom za wiarę i narodowość w latach 1939–1956. Świętym Ziemi Podlaskiej oraz analogiczną inskrypcję w cerkiewnosłowiańskim. Podstawę monumentu stanowi polny kamień, na którym wymieniono niektóre miejscowości, w których w latach 1939–1956 ginęli prawosławni: Końcowiznę, Popówkę, Potokę, Rajsk, Sypnie, Szpaki, Wólkę Wygonowską, Zanie, Zaleszany[1].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f M. Bołtryk, Pomnik oświęcony, „Przegląd Prawosławny”, nr 7 (325), lipiec 2012.
- ↑ a b c d e f g M. Bołtryk, Kapliczka-pomnik blisko finału, „Przegląd Prawosławny”, nr 8 (302).
- ↑ a b W Białymstoku stanął pomnik poświęcony prawosławnym ofiarom II Wojny Światowej.
- ↑ a b c d e f g h M. Bołtryk, Kaplica zbudowana, „Przegląd Prawosławny”, nr 5 (323), maj 2012.
- ↑ Michał Bołtryk. Kapliczka-pomnik blisko finału. „Przegląd Prawosławny”. 8 (302), sierpień 2010. Fundacja im. Księcia Konstantego Ostrogskiego. [dostęp 2019-08-01].
- ↑ Michał Bołtryk. Kaplica zbudowana. „Przegląd Prawosławny”. 5 (323), sierpień 2012. Fundacja im. Księcia Konstantego Ostrogskiego. [dostęp 2019-08-01].