Potaż
Potaż (historyczna, regionalna pisownia również potasz od niderl. Pottasche, garnek + popiół) – zanieczyszczona postać węglanu potasu K2CO3, rozpuszczalna w wodzie część popiołu pochodzącego ze spalania węgla drzewnego, zawierająca również zmienne ilości innych związków potasu. Nazwa „potaż” bywa używana na określenie dowolnego minerału zawierającego potas, zwłaszcza w krajach anglojęzycznych (potash[1]).
 Kawałki surowego potażu | |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Skład chemiczny |
zanieczyszczony K2CO3 |
|---|---|
Etymologia edytuj
Określenie pochodzi od średniowiecznego niderlandzkiego słowa Pottasche, nawiązującego do sposobu otrzymywania substancji w żelaznych naczyniach. Nazwa przyjęła się szeroko w językach europejskich, np. niem. Pottasche, ang. potash, franc. potasse, hiszp. potasa, szwed. pottaska, fin. potaska, ros. поташ (potasz), czes. potaš, lit. potašas, łot. potašs[2].
Historia edytuj
Zastosowanie popiołu uzyskanego z roślin jako nawozu jest znane od czasów antycznych. Polska była dość długo eksporterem potażu. Szczyt produkcji potażu w Polsce osiągnięto w XVII i XVIII w.[3] Polscy specjaliści od wytwarzania potażu byli tak cenieni, że z inicjatywy kapitana Johna Smitha zostali sprowadzeni przez kolonistów angielskich do Ameryki. 1 października 1608 roku grupa polskich rzemieślników, specjalistów produkcji mydła, potażu oraz szkła przybyła do pierwszej osady kolonistów angielskich w Ameryce Północnej o nazwie Jamestown na brytyjskim statku „Mary and Margaret” i założyła pierwsze na amerykańskim kontynencie manufaktury produkcyjne[4]. Rzemieślnicy wytwarzający potaż byli więc protoplastami obecnej amerykańskiej Polonii. Istotne znaczenie produkcji potażu dla gospodarki Rzeczypospolitej poeta Ignacy Krasicki tak ujął nawet w jednej ze swoich fraszek:
„Gdyby nie było potażu
Nie byłoby ekwipażu;
Skarb to nie dość wielbiony
Z popiołów mamy galony.” –
Ignacy Krasicki (1735–1801)[5]
Manufakturowy zakład wyrobu potażu to potasznia, potażnia lub potażarnia. W Polsce istnieje wiele nazw geograficznych, których etymologia najpewniej związana jest z wytwórstwem potażu (potaszu): Potasznia, Potaszniki, Potasze, Potażnia, Potażniki.
Wytwarzaniem potażu zajmowali się także budnicy.
Sposób produkcji edytuj
Potaż produkowano z popiołu pochodzącego ze spalania drewna i węgla drzewnego[3]. Potaż był od starożytności powszechnie stosowany przy produkcji mydła, szkła, wyrobów ceramicznych, bielenia tkanin oraz jako nawóz.[potrzebny przypis]
Z potażu w procesie kaustyfikacji wytwarzany był potaż kaustyczny (potaż żrący), zawierający głównie wodorotlenek potasu.
Zastosowanie edytuj
- nawóz potasowy;
- jako dodatek przy produkcji szkła;
- w produkcji mydeł w płynie i pastach;
- w produkcji szkła potasowego;
- w produkcji farb;
- w produkcji wywoływaczy fotograficznych;
- w laboratoriach jako środek suszący;
- w piekarnictwie;
- w konserwacji kakao;
- jako regulator kwasowości w przemyśle spożywczym (E501);
- przy szybkim suszeniu rodzynek – poprzez usunięcie za pomocą potażu naturalnej powłoki woskowej na winogronach, wyparowuje z nich szybciej woda;
- jako produkt wyjściowy do wytwarzania innych związków potasu;
- jako środek izolujący odlew od formy w rzeźbiarstwie przy odlewach gipsowych;
- w ogniwach paliwowych ze stopionym węglanem;
- jako dodatek umożliwiający zażycie niektórych narkotyków.
Przypisy edytuj
- ↑ The Canadian Encyclopedia: Potash. thecanadianencyclopedia.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-12)].. (ang.) [data dostępu: 22.08.08].
- ↑ POTAS (SCHEIKUNDIG ELEMENT). [dostęp 2018-10-18].
- ↑ a b Józef Nadolny. Potaż. „Drwal”. 2005 (4). s. 39.[martwy link]
- ↑ Long Frontier Newspaper: The First Polish Immigrants (They were here before the Pilgrims) (ang.). Polish American Center. [dostęp 2011-05-27].
- ↑ Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. IV, Wikiźródła, 1900–1903, s. 109 [dostęp 2022-01-10] (pol.).