Wikipedia

Powiśle (region)

współczesny region geograficzny i kulturowy obejmujący obszary nad dolną Wisłą

Powiśle, znane także jako Dolne Powiśle[1][2][3][4][5], rzadziej Powiśle Gdańskie[6] (niem. Untere Weichseltal) – współczesny region geograficzny obejmujący obszar nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Przed 1945 rokiem stanowił także krainę etnograficzną na terenie Prus właściwych[7]. Obszar ten wchodzi w skład krainy historycznej Prusy Górne (niem. Oberland) sięgającej od dolnej Wisły po Pasłękę[8][9].

Powiśle
Dolne Powiśle
Państwa

 Polska

Ważniejsze miasta

Elbląg, Malbork, Kwidzyn, Iława, Sztum, Prabuty, Susz, Dzierzgoñ

GraniceEdytuj

 
Powiśle, fragment polskiej mapy Prus Wschodnich, okres międzywojenny

Powiśle najczęściej rozumiane jest jako obszar przedwojennej rejencji zachodniopruskiej, zamieszkiwanej przed 1945 roku w istotnym odsetku przez ludność polską, obejmującej dzisiejszą wschodnią część woj. pomorskiego → powiaty: kwidzyński, sztumski oraz malborski bez gmin Lichnowy, Miłoradz i Nowy Staw, a także północno-zachodnią część woj. warmińsko-mazurskiego → miasto Elbląg, powiat elbląski bez gmin Pasłęk, Młynary, Rychliki i Godkowo, powiat iławski bez gmin Lubawa i Zalewo oraz gminę Biskupiec w powiecie nowomiejskim.

Są to obszary położone na północ od Grudziądza i na południe od Żuław Wiślanych. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza (Kociewie, Kaszuby, Żuławy). Na wschodzie od Powiśla leżą Prusy Górne.

Największymi miastami, o populacji powyżej 5 tys., w regionie w powyżej określonych granicach są:

miasto populacja (2018)[10] województwo
1. Elbląg 120 895 warmińsko-mazurskie
2. Malbork 38 723 pomorskie
3. Kwidzyn 38 553 pomorskie
4. Iława 33 132 warmińsko-mazurskie
5. Sztum 10 127 pomorskie
6. Prabuty 8 710 pomorskie
7. Susz 5 529 warmińsko-mazurskie
8. Dzierzgoń 5 413 pomorskie

Region Powiśla często bywa utożsamiany z regionami sąsiednimi, szczególnie z Żuławami.[potrzebny przypis] Władze samorządu woj. pomorskiego ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla[11].

Pochodzenie terminu i próby rozszerzania jego znaczeniaEdytuj

 
Regiony historyczne i etnograficzne dawnych Prus

Powiśle jako nazwa regionu pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich położone na wschód od Wisły: malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do Prus Królewskich.

Po 1945 r. znaczenie określenia usiłowano rozciągnąć dodatkowo na wszystkie inne niż Warmia, Mazury i Żuławy Wiślane terytoria okręgu mazurskiego, które zostały włączone do Polski, a które w dwudziestoleciu międzywojennym nie należała do niej ani do Wolnego Miasta Gdańska. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego[12] by wskazywać przynależność tych terenów do Polski – w odróżnieniu od niemieckiego terminu Oberland (Prusy Górne).

W 1953 r. pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki[13]. Rajmund Galon wskazał granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu[14].

W ślad za ówcześnie ogłoszoną definicją obszaru Powiśla termin ten stosowany bywa w odniesieniu do całych Prus Górnych aż po rzekę Pasłękę. Określenie Powiśle w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego[8][11]. Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza dużo kontrowersji[8].

HistoriaEdytuj

 
Zamek w Malborku był pomiędzy 1457 a 1772 rezydencją w posiadaniu królów Polski[15], mieścił wówczas w różnych okresach m.in. Komisję Morską, mennicę królewską i koszary wojskowe
 
Wyniki Plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku.

Od czasów plemiennych (Prusowie) obszar do rzeki Dzierzgoń nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Pasłęką – Pogezanią.

 
Herb dawnego województwa malborskiego

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jako jedna z czterech części Prus Królewskich. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski[16]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon "Smok". Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska, obejmującego także Żuławy Wielkie i Elbląskie. Choć nazwa Pomezania także była używana.[potrzebny przypis] Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka zamieszkały przez ludność polską, mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich, tj. powiaty: malborski, sztumski, kwidzyński i suski. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły[17]. Obszar w znacznej mierze zbieżny z historyczną Pomezanią.

Pogezanię natomiast później zaliczano do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne. Pomezanię dodatkowo dzielono na Pomezanię Książęcą (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodzącą w skład Prus Książęcych), oraz na Pomezanię Biskupią (wchodzącą w skład Prus Królewskich). 11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Głosowanie odbyło się w powiatach: kwidzyńskim, malborskim, suskim i sztumskim. Większość z nich głosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego terenu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 – Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego[18][19].

GaleriaEdytuj

Zobacz teżEdytuj

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Dolne Powiśle z lotu ptaka (pol.). Dolne Powiśle z lotu ptaka. [dostęp 2015-01-09].
  2. ↑ M. W.: Odkrywamy Dolne Powiśle (pol.). SZKOŁA PODSTAWOWA W DZIERZGONIU. [dostęp 2015-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-09)].
  3. ↑ NGO: Kraina Dolnego Powiśla (pol.). Kraina Dolnego Powiśla. [dostęp 2015-01-09].
  4. ↑ zbiorowy: Materiały ze słowem kluczowym "Dolne Powiśle" w mieście Sztum (pol.). naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09].
  5. ↑ Arkadiusz Kosiński: Weź udział w drugiej edycji konkursu "OBIEKTYWnym okiem na Dolne Powiśle" (pol.). naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09].
  6. ↑ Hubert Górnowicz: Toponimia Powiśla Gdańskiego. Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 22, 216. ISBN 83-04-00179-9.
  7. ↑ Polska. Ludność. Regiony i grupy etnograficzne, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-08-09].
  8. ↑ a b c Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla : stan zachowania, potencjały i problemy. Olsztyn: Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2009, s. 9. ISBN 83-915022-2-8.
  9. ↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190
  10. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku, Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2019-02-14].
  11. ↑ a b Uzasadnienie do Uchwały Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla
  12. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 7, seria: Ziemie Staropolski.
  13. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 196, seria: Ziemie Staropolski.
  14. ↑ Rajmund Galon: Powiśle. W: (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 282, seria: Ziemie Staropolski.
  15. ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1903, s. 156.
  16. ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  17. ↑ Władysław Jan Łęga: Ziemia malborska : kultura ludowa. Toruń: Wydawnictwa Instytutu Bałtyckiego, 1933, s. 1, 3.
  18. ↑ Ustanowienie Roku Powiśla. Starostwo Powiatowe w Kwidzynie, Starostwo Powiatowe w Sztumie. [dostęp 2012-03-03].
  19. ↑ Uchwała Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powiśle_(region)&oldid=67807181”