Wikipedia

Powiśle (region)

Powiśle (lokalnie Dolne Powiśle[1][2][3][4][5] rzadziej Powiśle Gdańskie[6]) – współczesny region geograficzny obejmujący obszary nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Obszar ten znajduje się na terenie historycznych Prus Górnych (sięgających od Wisły po Pasłękę)[7].

Regiony dawnych Prus
Mapa Prus Wschodnich z polskimi nazwami (lata 20-te XX wieku). Powiśle oznacza niewielki obszar nadgraniczny.

Określenie Powiśle nie ma uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru południowo-wschodniego obszaru województwa pomorskiego i północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego. Jego stosowanie wzbudza dużo kontrowersji[7].

GraniceEdytuj

Współczesne jednostki terytorialne zaliczane do Powiśla:

Największymi miastami, o populacji powyżej 10 tys., w regionie w powyżej określonych granicach są:

miasto populacja (2018)[9] województwo
1. Elbląg 120 895 warmińsko-mazurskie
2. Malbork 38 723 pomorskie
3. Kwidzyn 38 553 pomorskie
4. Iława 33 132 warmińsko-mazurskie
5. Morąg 13 994 warmińsko-mazurskie
6. Pasłęk 12 270 warmińsko-mazurskie
7. Sztum 10 127 pomorskie

Władze samorządu woj. pomorskiego wskazują, że region Powiśle graniczy od północy z Żuławami, od wschodu z Warmią, od zachodu z Kociewiem, od południa z regionem Ziemi Chełmińskiej[8].

Są to obszary położone na północ od Grudziądza i na południe od Żuław Wiślanych. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza (Kociewie, Kaszuby, Żuławy).

Region Powiśla często bywa utożsamiany z regionami sąsiednimi, szczególnie z Żuławami.[potrzebny przypis]

Wprowadzenie terminuEdytuj

Po 1945 r. Powiśle stanowiło pozostałą część okręgu mazurskiego bez Warmii i Mazur, która została włączona do Polski, a w dwudziestoleciu międzywojennym do niej nie należała. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego[10] by wskazywać przynależność tych terenów do Polski – w odróżnieniu do niemieckiego terminu Oberland (Prusy Górne).

W 1953 r. pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki[11]. Rajmund Galon wskazał granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu[12].

Pomimo że nazwa "Powiśle" jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowana była przez władze PRL.

HistoriaEdytuj

 
Zamek w Malborku był pomiędzy 1457 a 1772 rezydencją królów Polski[13], mieścił wówczas w różnych okresach m.in. Komisję Morską, mennicę królewską i koszary wojskowe

Od czasów plemiennych (Prusowie) obszar do rzeki Dzierzgoń nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Pasłęką – Pogezanią.

 
Herb dawnego województwa malborskiego

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jako jedna z czterech części Prus Królewskich. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski[14]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon "Smok". Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska. Choć nazwa Pomezania także była używana.[potrzebny przypis] Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka zamieszkały przez ludność polską, mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich, tj. powiaty: malborski, sztumski, kwidzyński i suski. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły[15]. Obszar w znacznej mierze zbieżny z historyczną Pomezanią.

Pogezanię natomiast później zaliczano do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne. Pomezanię dodatkowo dzielono na Pomezanię Książęcą (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodzącą w skład Prus Książęcych), oraz na Pomezanię Biskupią (wchodzącą w skład Prus Królewskich).

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Głosowanie odbyło się w powiatach: kwidzyńskim, malborskim, suskim i sztumskim. Większość z nich głosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego terenu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 – Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego[16][17].

GaleriaEdytuj

Zobacz teżEdytuj

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Dolne Powiśle z lotu ptaka (pol.). Dolne Powiśle z lotu ptaka. [dostęp 2015-01-09].
  2. ↑ M. W.: Odkrywamy Dolne Powiśle (pol.). SZKOŁA PODSTAWOWA W DZIERZGONIU. [dostęp 2015-01-09].
  3. ↑ NGO: Kraina Dolnego Powiśla (pol.). Kraina Dolnego Powiśla. [dostęp 2015-01-09].
  4. ↑ zbiorowy: Materiały ze słowem kluczowym "Dolne Powiśle" w mieście Sztum (pol.). naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09].
  5. ↑ Arkadiusz Kosiński: Weź udział w drugiej edycji konkursu "OBIEKTYWnym okiem na Dolne Powiśle" (pol.). naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09].
  6. ↑ Hubert Górnowicz: Toponimia Powiśla Gdańskiego. Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 22, 216. ISBN 83-04-00179-9.
  7. ↑ a b c Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla : stan zachowania, potencjały i problemy. Olsztyn: Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2009, s. 9. ISBN 83-915022-2-8.
  8. ↑ a b Uzasadnienie do Uchwały Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla
  9. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku, Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2019-02-14].
  10. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 7, seria: Ziemie Staropolski.
  11. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 196, seria: Ziemie Staropolski.
  12. ↑ Rajmund Galon: Powiśle. W: (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 282, seria: Ziemie Staropolski.
  13. ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1903, s. 156.
  14. ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  15. ↑ Władysław Jan Łęga: Ziemia malborska : kultura ludowa. Toruń: Wydawnictwa Instytutu Bałtyckiego, 1933, s. 1, 3.
  16. ↑ Ustanowienie Roku Powiśla. Starostwo Powiatowe w Kwidzynie, Starostwo Powiatowe w Sztumie. [dostęp 2012-03-03].
  17. ↑ Uchwała Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powiśle_(region)&oldid=60760025”