Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki”

Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki” (POS „Jerzyki”) – polska wojskowo-cywilna organizacja konspiracyjna, działająca w okresie od jesieni 1939 r. do stycznia 1945 r. na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i części ziem wcielonych do Rzeszy.

Zarys historyczny

Jerzy Strzałkowski, twórca i d-ca POS „Jerzyki”; w. Pociecha, 1957 r.

Idea utworzenia organizacji pojawiła się na krótko przed kapitulacją Warszawy podczas ustaleń komendanta obrony stolicy, gen. Waleriana Czumy z prezydentem miasta Stefanem Starzyńskim. W ich wyniku S. Starzyński polecił por. rez. Jerzemu Strzałkowskiemu, byłemu prezesowi Związku Młodzieży z Dalekiego Wschodu, powołanie na okres okupacji organizacji podziemnej.

W pierwszych dniach października 1939 r. na bazie Związku doszło do utworzenia Powstańczych Oddziałów Specjalnych. W późniejszym okresie do organizacji przystąpiły inne grupy, m.in. harcerze i młodzież studencka. Podstawowym celem działalności była walka o wolność i niepodległość Polski i przygotowania do powstania powszechnego. Organizacja realizowała cele ogólnonarodowe, stosując walkę zbrojną (prowadzenie szkolenia wojskowego, sabotaż i dywersja, walka partyzancka) oraz działalność cywilną (tajne nauczanie, opieka i pomoc osieroconym, bądź bezdomnym dzieciom, wydawanie i kolportaż pism konspiracyjnych, przerzucanie przez granicę zagrożonych ludzi, legalizacja, samoobrona ludności).

Istniał także specjalny oddział „Jerzyków” pod dowództwem por. Aleksandra Choderskiego ps. „Szurik”, który w ramach pomocy dla ludności żydowskiej wykonał wiele akcji (w tym akcje zbrojne) w ich obronie, np.:

• wyprowadzenie z getta warszawskiego ok. 250 osób,
• uratowanie z gett na Podolu i we Lwowie kilkudziesięciu osób, które skierowano do oddziałów partyzanckich,
• pomoc na rzecz powstańców żydowskich z getta warszawskiego (uzbrojenie, żywność, przerzuty ludzi) połączona z działaniami dywersyjnymi i zbrojnymi.

W początkowym okresie życie organizacji toczyło się w rejonie Fortu Okęcie.

Do marca 1943 r. organizacja działała samodzielnie, współpracując na różnych szczeblach organizacyjnych i w różnym zakresie z innymi organizacjami konspiracyjnymi, jak Służba Zwycięstwu Polski – Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa, Konfederacja Narodu, Bataliony Chłopskie, Gwardia Ludowa. Komenda Główna POS znajdowała się w Warszawie.

9 marca 1943 r. doszło do scalenia POS z AK pod względem wojskowym z zachowaniem odrębności i struktury organizacyjnej. W tym czasie zmieniła się też nazwa organizacji na Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki” (ostatni jej człon pochodził od pseudonimu komendanta J. Strzałkowskiego). Według oceny Komendy Rezerw KG AK POS „Jerzyki” liczyły w latach 1942–1943 ok. 12 tys. ludzi (prawdopodobnie liczba mocno zawyżona).

Natomiast kierownictwo okręgu łódzkiego, nie podporządkowując się tej decyzji, w dniu 7 lipca 1943 r., przyjęło program polityczny PPR oraz hasła programowe Związku Patriotów Polskich i utworzyło nową organizację konspiracyjną pn. Polska Partia Pracy „Wyzwolenie” podporządkowując ją PPR na zasadzie autonomii. Na tymże zebrania ukonstytuowało się kierownictwo PPP „Wyzwolenie” w składzie: Brzosko Konstanty, ps. „Kostek” (przew.), Jarosz Antoni, ps. Belfer” (wiceprzew.), Stołowski Wincenty, ps. „Zielonka” (sekr.), Melaniuk Władysław, ps. „Bielas” (czł.), Zakrzewski Władysław, ps. „Władzio” (czł.), Schindler Rajmund, ps. „Ojciec” (czł.) i Sadzak Krystyna, ps. „Krysia” (czł.). Zebranie, na którym podjęto tę decyzję odbyło się w Zgierzu, przy Ludendorfstr. (Sieradzkiej) 9/11. Decyzję tę poprzedziło kształtowanie ideologiczne członków dotychczasowej POS „Jerzyki” na naradach i odprawach, wspomagane przez stały kontakt z członkami PPR z Warszawy oraz członkami KZMP na terenie Zgierza, przy czym utrzymywano do końca stały kontakt z Komendą Główną POS „Jerzyki”. W formach działalności nowej organizacji kontynuowano dotychczasowe działania POS „Jerzyki”. Według danych na 1974 r. przez łódzki POS „Jerzyki” – PPP „Wyzwolenie” w okresie ich działalności przeszło co najmniej 222 członków. W lutym 1945 r. kierownictwo PPP „Wyzwolenie” – w oparciu o dekret o zaprzestaniu działalności przez okupacyjne organizacje ruchu oporu w Polsce – wydało rozkaz o samorozwiązaniu i zaapelowało do członków o wstępowanie w szeregi organizacji uznawanych przez lubelski Rząd Polski. W 1. dekadzie lutego 1945 r. Konstanty Brzosko i Wincenty Stołowski przekazali na wezwanie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Łodzi akta organizacyjne, krótki opis okupacyjnej działalności, pieczęcie (okrągłą i podłużną), maszynę do pisania oraz powielacz, tym samym definitywnie kończąc działalność POS „Jerzyki” – PPP „Wyzwolenie” w okręgu łódzkim.

Po kapitulacji powstania warszawskiego Komenda Główna POS „Jerzyki” przeniosła się do Milanówka. Po nawiązaniu łączności z Obwodem AK „Hajduki-Hallerowo” oraz oddziałami „Jerzyków” z zachodniego rejonu podwarszawskiego AK, prowadzono dalej akcje dywersyjne i sabotażowe na zapleczu frontu niemieckiego. Organizowano też pomoc dla ludności cywilnej, a także ukrywających się powstańców.

17 stycznia 1945 r. Komendant Główny POS „Jerzyki” wydał rozkaz rozwiązujący organizację. Podziękował w nim wszystkim żołnierzom i działaczom za udział i wkład w walkę o niepodległość ojczyzny i polecił aktywnie włączyć się do prac nad odbudową kraju.

W ciągu 1945 r. nastąpiły liczne aresztowania członków organizacji. W latach 1945–1946 w porozumieniu z Ministerstwem Obrony Narodowej i Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego b. Komendant Główny POS „Jerzyki” stanął na czele Komisji Likwidacyjnej AK-POS „Jerzyki”. Byłym żołnierzom i członkom organizacji zostały wydane zaświadczenia stwierdzające m.in. posiadany stopień wojskowy i odznaczenia nadane za walkę i działalność konspiracyjną.

Dekretem z 11 listopada 1987 r. został nadany sztandarowi POS „Jerzyki” Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari.

Obecnie istnieje Stowarzyszenie Żołnierzy Powstańczych Oddziałów Specjalnych „Jerzyki” z siedzibą w Warszawie, które corocznie w pierwszą niedzielę września, organizuje pod pomnikiem „Jerzyków” we wsi Pociecha – specjalną uroczystość dla upamiętnienia poległych kolegów.

Walka zbrojna

W ramach POS „Jerzyki” działało kilka oddziałów partyzanckich:

• rtm. Józefa Ostoi-Gajewskiego ps. „Tomek” (działający od października 1943 r. w lasach łukowskich w sile ok. 40 ludzi),
• rtm. Tarnawskiego ps. „Ogończyk” (działający od października 1943 r. w rejonie Cegłowa),
• por. Czesława Czyżkowskiego ps. „Ojciec”, „Czesiek” (działający od maja 1943 r. w rejonie Pilawy w sile ok. 35 ludzi, w lutym 1944 r. przydzielono go jako dywizyjną kompanię saperów do 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK),
• por. Henryka Lefika ps. „Tarzan” (działający od czerwca 1944 r. w szeregach 9. Wileńskiej Brygady AK w rejonie Mołodeczna w sile ok. 100 ludzi),
• por. Telesfora Badetko ps. „Tesiek” (działający od jesieni 1943 r. w Puszczy Białej w ramach Grupy Operacyjnej AK „Wschód”),
• batalion pod dowództwem Komendanta Głównego POS „Jerzyki” por. Jerzego Strzałkowskiego działający w Puszczy Kampinoskiej w okresie sierpień – wrzesień 1944 r. w sile ok. 350 ludzi, a 250 żołnierzy wzięło udział w bitwie pod przysiółkiem Pociecha trwającej od 28 sierpnia do 2 września 1944 r. Zginęło 23 żołnierzy, a ok. 30 zostało rannych.
• Harcerska Kompania Szturmowa „Jerzyki” z Wołomina.

Przeprowadziły one wiele akcji zbrojnych, jak:

• na obszarze tzw. Kraju Warty kilkadziesiąt piątek sabotażowych prowadziło sabotażową działalność głównie w zakładach przemysłowych,
• w styczniu 1943 r. patrol dowodzony przez pchor. Zbigniewa Dancewicza ps. „Miś” w okolicy stacji kolejowej Ożarów Mazowiecki wykoleił pociąg towarowy z dostawami na front wschodni,
• w maju 1943 r. patrol pchor. Józefa Borowicza ps. „Cygan” opanował na pewien czas siedzibę organizacji Todt przy ul. Świętokrzyskiej w Warszawie, w której bez strat własnych zdobył 2 pistolety maszynowe, 5 pistoletów oraz znaczną ilość amunicji i kartek żywnościowych,
• w lipcu 1943 r. patrol por. Telesfora Badetko ps. „Wiktor” zaatakował budynek ochrony huty „Vitrum” w Wołominie; przy niewielkich stratach własnych zdobyto 4 pistolety maszynowe, 2 pistolety, amunicję oraz 3 maszyny do pisania.

W II półroczu 1943 r. i I półroczu 1944 r. nastąpiło nasilenia akcji sabotażowych na liniach kolejowych i szlakach komunikacyjnych:

Krzyż upamiętniający bitwę oddziału Jerzyków z formacją RONA pod Pociechą w Puszczy Kampinoskiej w dniach 28 sierpnia – 2 września 1944 roku

• na linii kolejowej Warszawa – Małkinia patrole por. Jana Chajeckiego ps. „Marysia” dokonały licznych akcji na transporty kolejowe, zdobywając wiele sprzętu i wyposażenia,
• na liniach kolejowych Łuków – Brześć nad Bugiem i Łuków – Lublin patrole por. Jana Krokowicza ps. „Lech” wykoleiły pociągi towarowe w pobliżu przystanku Misie (listopad 1943 r.) i stacji kolejowej Bedlno (kwiecień 1944 r.),
• w czerwcu 1944 r. patrol pchor. Przemysława Jaskorzyńskiego opanował stację kolejową Sarny (powiat Łuków), zdobywając z transportu kolejowego sprzęt medyczny i leki, rozbrojono też 20 żołnierzy niemieckich,
• w lipcu 1943 r. grupa członków organizacji na czele z pchor. Edwardem Szymańskim ps. „Edek” zgłosiła się do pracy w Organizacji Todt i została skierowana do pracy na kolei w Pskowie, gdzie spowodowała m.in. pożar zbiorników z ropą naftową oraz uszkodziła wieżę ciśnień,
• we wrześniu 1943 r. patrol ppor. Henryka Lefika ps. „Tarzan”, działający w ramach 9. Brygady Wileńskiej AK, zdobył w miasteczku Żuprany magazyn medyczny, skąd zabrano 2 samochody leków i sprzętu medycznego,
• w maju 1943 r. patrol ppor. Kazimierza Strzałkowskiego ps. „Ziuk” w zasadzce w pobliżu miejscowości Kurowice, na szosie Lwów – Złoczów, rozbił kolumnę pojazdów transportowych, zdobywając m.in. 21 pistoletów maszynowych, 5 karabinów, broń krótką i 3 skrzynki granatów.

Oddziały POS „Jerzyki” lub żołnierze wywodzący się z tej organizacji brali też udział w powstaniu warszawskim w składzie następujących jednostek AK:

• Pułku Dyspozycyjnego KG AK „Baszta” na Mokotowie (na bazie trzech kompanii „Jerzyków” utworzono dwa bataliony),
• Batalionu „Miotła” (40-osobowy pluton POS „Jerzyki”),
• Batalionu „Chrobry II” na terenie Śródmieścia – Północ,
• Batalionu „Czata 49",
• Batalionu „Parasol” na Woli i Starówce,
• Zgrupowania „Kryska” i Grupy Bojowej „Krybar” na Powiślu,
• Batalionu „Zaremba-Piorun” w Śródmieściu – Południe,
• Pułku „Garłuch-Madagaskar” na Okęciu.

Centralna struktura organizacyjna

• Komendant Główny – por. rez. Jerzy Strzałkowski ps. „Sybirak”, „Jerzy”,
• zastępcy Komendanta Głównego:
  • por. Ludwik Kotowski ps. „Ludwik” (od lipca 1941 r. do lipca 1943 r.),
  • por. Janusz Marszałek ps. „Janusz”, „Sałabuda” (od lipca 1943 r. do stycznia 1944 r.),
  • por. Michał Panasik ps. „Szczęsny” (od stycznia 1944 r. do stycznia 1945 r.).

Zakres działania zastępców Komendanta Głównego obejmował zagadnienia organizacyjne oraz prowadzenie szkolenia wojskowego.

• Szef Organizacyjny – Zdzisław Pajewski ps. „Zych” (od października 1939 r. do stycznia 1945 r.),
• komendant Szkół Podchorążych – mjr Tadeusz Grzeszczyński ps. „Zawisza” (od listopada 1939 r. do października 1944 r.),
• Szefostwo Tajnego Nauczania – prof. Michał Wawrzynowski ps.Znachor (od października 1939 r. do maja 1943 r.), prof. Stefan Łopato (od października 1939 r. do stycznia 1945 r.),
• Szef Wychowania Patriotycznego – Janusz Pietrzykowski ps. „Korek” (od października 1939 r. do stycznia 1945 r.),
• Szef Służby Zdrowia – dr med. Irena Gaweda (od maja 1940 r. do stycznia 1945 r.),
• Komórka Legalizacyjna – por. NN ps. „Maria” (do marca 1944 r.), pchor. Tadeusz Gruchacz ps. „Zagłoba”,
• Szefostwo Adiutantury – kpt. Wiktor Jeżewski ps. „Hanka” (od lipca 1943 r. do stycznia 1945 r.), Konstanty Piotrowski ps. „Kostek” (od października 1939 r. do września 1944 r.).

Ponadto w skład Komendy Głównej POS „Jerzyki” wchodzili: Barbara Dietrych-Wachowska ps. „Baśka” (odpowiadała za sprawy kobiet), Longin Izydorczak ps. „Lonia” (sprawy wydawnictw konspiracyjnych), por. Zygmunt Sabiłło ps. „Łabędź” (sprawy organizacyjne struktur terenowych).

Struktura organizacyjna w terenie

POS „Jerzyki” miały zmienną strukturę organizacyjną w terenie. Generalnie istniało 8 Okręgów, które dzieliły się na rejony:

• Okręg Warszawa – Miasto (działał od października 1939 r. do października 1944 r.) – por. Ludwik Kotowski ps. „Ludwik”, por. Janusz Marszałek ps. „Janusz”, „Sałabuda”, por. Michał Panasik ps. „Szczęsny”,
• Okręg Warszawski (działał od listopada 1939 r. do stycznia 1945 r.) – por. Zygmunt Sabiłło ps. „Łabędź”,
• Okręg Pomorski (działał od listopada 1939 r. do czerwca 1943 r.) – kpt. Wiktor Jeżewski ps. „Hanka”,
• Okręg Łódzki (działał od listopada 1939 r. do stycznia 1945 r.) – Marian Szczęsnowicz (do połowy 1940 r.), Franciszek Kotyński (do jesieni 1940 r.), por. Konstanty Brzosko ps. „Kostek” (do 7 VII 1943, tj. do czasu odłączenia się okręgu łódzkiego)
• Okręg Krakowski (działał od listopada 1939 r. do października 1943 r.) – ppor. Antoni Kotkowicz (do października 1943 r., kiedy Okręg przekazano AK),
• Okręg Lubelski (działał od października 1939 r. do lipca 1944 r.) – por. Romuald Andrzejewski ps. „Romek”,
• Okręg Ciechanowski (działał od czerwca 1940 r. do sierpnia 1943 r.) – por. Rutkowski ps. „Ojciec” (do sierpnia 1943 r., kiedy Okręg przekazano AK),
• Okręg Podlaski (działał od stycznia 1943 r. do lipca 1944 r.) – por. Karol Lachowski ps. „Karol”.

Struktura organizacyjna oparta była na systemie kompanii, bądź samodzielnych plutonów; najmniejszą jednostką terenową była 5-7-osobowa drużyna.

Wydawane pisma

• „Z dnia na dzień” (wydawany wspólnie ze Służbą Zwycięstwu Polski),
• „Dzień”,
• „Jerzyki”,
• „Plan” (wydawany nieregularnie),
• „Monitor Informacyjny” (powielany wtórnie, wydawany wspólnie ze Związkiem Polski Niepodległej),
• „Reduta”.

Miejsca upamiętniające POS „Jerzyki”

Pomnik „Jerzyków” na cmentarzu Powązkowskim

• w pobliżu miejscowości Jerzyska, pow. Węgrów, znajduje się pomnik poległych żołnierzy POS „Jerzyki”,
• pomnik – krzyż ku czci poległych żołnierzy POS „Jerzyki” znajduje się pod wsią Pociecha,
• na ścianie kościoła św. Karola Boromeusza przy ul. Chłodnej w Warszawie umiejscowiona jest tablica poświęcona pamięci żołnierzy POS „Jerzyki”, poległych w walce o wolną Polskę, m.in. w powstaniu warszawskim,

Tablica pamiątkowa „Jerzyków” na domu przy ul. Ludwiki 3 w Warszawie.

• na ścianie bloku mieszkalnego przy ul. Ludwiki 3 w Warszawie umieszczona jest tablica upamiętniająca istnienie w tym budynku w latach okupacji tajnej komendy POS „Jerzyki”.

Bibliografia

publikacje

• Krzysztof Komorowski, Konspiracja pomorska 1939–1947, Gdańsk 1993.
• Mirosław Roguszewski, Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki” w latach 1939–1945, Bydgoszcz 1994.
• Jerzy Igor Zabłocki, „Jerzyki” z „Miotłą” w tarczy., Warszawa 1997
• Bronisław Rybałko, Jerzy Strzałkowski, Warszawa
• Eugeniusz Rybałko, Dojrzewanie w walce, Warszawa 2005

prasa i periodyki

inne

• Brzosko Konstanty, Chrzanowska Maria, Gruzińska Jadwiga, Łaszczewska Zofia, Melaniuk Władysław, Piotrowski Tadeusz, Sobolewski Zdzisław, Stołowski Wincenty, Stopczyk Czesław, Monografia okręgu łódzkiego byłej organizacji wojskowej POS „Jerzyki”, kryptonim „Polska Partia Pracy „Wyzwolenie””, wyd. 2 popr. i uzup. Zgierz 1974, powiel. (egz. w b-ce oddz. „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 30316/R oraz w b-ce Muzeum Miasta Łodzi, sygn. I/0–H/432)

Linki zewnętrzne

• Regulamin odznaki turystyczno-krajoznawczej żołnierzy Armii Krajowej Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki”