Prawa Ficka – dwa prawa dotyczące zjawiska dyfuzji[1], których sformułowanie przypisuje się niemieckiemu fizykowi i matematykowi Adolfowi Fickowi (1829–1901). Są one współcześnie stosowane w modelowaniu procesów dyfuzji w tkankach, neuronach, biopolimerach, farmakologii, w domieszkowaniu półprzewodników i wielu innych zastosowaniach.

Pierwsze prawo Ficka edytuj

Pierwsze prawo Ficka jest stosowane w opisie procesów dyfuzji, np. kiedy stężenie strumienia dyfuzji objętościowej nie zmienia się w czasie  

W przestrzeni jednowymiarowej strumień dyfuzji wynosi:

 

gdzie:

  – gęstość strumienia składnika (ilość substancji przepływająca przez jednostkowy przekrój w jednostce czasu) [(ilość substancji) × długość−2 × czas−1], np.  
  – współczynnik proporcjonalności dyfuzji w jednostce [długość2 × czas−1], np.  
 stężenie [(ilość substancji) × długość−3], np.  
  – odległość od źródła dyfundującej substancji (długość), np. [m].

Ilość substancji może być wyrażona za pomocą różnych wielkości fizycznych, np. masy, liczby moli cząsteczek lub liczby cząsteczek, jednak powinna być wyrażona za pomocą tej samej wielkości w wyrażeniach opisujących strumień i stężenie. Wtedy wymiar współczynnika dyfuzji jest taki sam, niezależnie od wyboru tej wielkości[2].

  (współczynnik dyfuzji) jest proporcjonalny do szybkości dyfundujących cząsteczek, zależy także od temperatury, specyficznej budowy ośrodka, lepkości substancji (w tym przypadku cząsteczki zachowują się zgodnie z prawem Stokesa-Einsteina). Współczynnik ten określa zdolność dyfundowania cząsteczek pod wpływem gradientu stężenia. Dla np. cząsteczek związków organicznych współczynnik dyfuzji mieści się w granicach: 10−11 do 10−10  

W dwu lub większej liczbie wymiarów należy użyć operatora nabla   lub operatora gradientu, co prowadzi do wzoru:

 

Drugie prawo Ficka edytuj

Drugie prawo Ficka przewiduje jak dyfuzja powoduje zmianę stężenia lokalnie w czasie:

 

gdzie:

  – współczynnik proporcjonalności dyfuzji w jednostkach [długość2 × czas−1], np.  
  – stężenie [ilość substancji × długość−3], np.  
  – odległość/pozycja (długość), np. [m] (metr),
  – czas [s].

Prawo to może zostać wyprowadzone z pierwszego prawa Ficka oraz prawa zachowania masy:

 

Zakładając, że wartość współczynnika dyfuzyjności   jest stała (niezależna od stężenia), można otrzymać drugie prawo Ficka w postaci:

 

W przypadku dyfuzji w przestrzeni dwu lub więcej wymiarowej drugie prawo Ficka przyjmuje postać:

 

czyli sprowadza się do równania przewodnictwa cieplnego.

Jeśli wartość współczynnika dyfuzyjności   nie jest stała, ale zależy od położenia lub stężenia, drugie prawo Ficka przyjmuje postać:

 

W przypadku, gdy stężenie   nie zmienia się w czasie, wartość po lewej stronie powyższego równania przyjmuje 0. W przypadku jednowymiarowym przy stałym   rozwiązanie będzie liniowa zmiana stężenia wzdłuż odległości   W przypadku przestrzeni dwu- lub więcej wymiarowej prawo Ficka przybierze postać:

 

a zatem jest to równanie różniczkowe Laplace’a. Rozwiązaniem tego równania są zawsze funkcje harmoniczne.

Zastosowanie edytuj

Równania bazujące na prawach Ficka są szeroko stosowane w modelowaniu procesów dyfuzji, np. tkankach, neuronach, biopolimerach, farmakologii, w domieszkowaniu półprzewodników itd. Duża liczba eksperymentów (szczególnie przy modelowaniu polimerów) dowodzi, że trzeba uwzględnić dodatkowe zjawiska, jak np. zeszklenie.

Prawa Ficka są też stosowane w modelach transportu masy Onsagera.

Zależność temperaturowa od współczynnika proporcjonalności dyfuzji edytuj

Współczynnik proporcjonalności dyfuzji D często można przybliżyć:

 

gdzie:

  – współczynnik proporcjonalności dyfuzji w jednostkach [długość2 × czas−1], np.  
  – maksymalny współczynnik proporcjonalności dyfuzji (w nieskończenie wysokiej temperaturze),
 energia aktywacji dla dyfuzji w jednostce [energia (ilość)−1],
  – temperatura (w skali Kelvina lub Rankine’a),
 stała gazowa w jednostkach [energia × temperatura−1 (ilość substancji)−1].

Równanie to nosi nazwę równania Arrheniusa

Współczynnik proporcjonalności dyfuzji   jest w przybliżeniu 10 000 razy większy w powietrzu niż w wodzie. Na przykład dwutlenek węgla (CO2) posiada współczynnik proporcjonalności dyfuzji   równy 16 mm2/s w powietrzu, w wodzie natomiast 0,0016 mm2/s[3].

Dyfuzja przez membranę edytuj

Z pierwszego prawa Ficka wynika równanie[4]:

 

Z równania tego wynika, że szybkość dyfuzji gazu przez membranę zależy od:

 współczynnika dyfuzji,
  – eksperymentalnie wyznaczonej stałej dla danego gazu w określonej temperaturze,
  – współczynnika proporcjonalności do powierzchni na której zachodzi dyfuzja,
  – współczynników proporcjonalności do różnicy ciśnień cząstkowych gazu po obu stronach membrany oraz
  – współczynników odwrotnej proporcjonalności do grubości membrany (drogi na której zachodzi dyfuzja).

Ilość wymiany gazu wzdłuż membrany w środowisku cieczy można określić łącząc powyższe równanie razem z prawami Grahama.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Ficka prawa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-07-22].
  2. Krzysztof Pigoń, Zdzisław Ruziewicz: Chemia fizyczna. T. I: Podstawy fenomenologiczne. Warszawa: PWN, 2007, s. 437–438. ISBN 978-83-01-15054-9.
  3. Diffusion.
  4. Sect. 3, Ch. 9: Capillaries and Nutrient Exchange. [dostęp 2007-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-30)].

Bibliografia edytuj

  • A. Fick, „Phil. Mag.”, (1855), 10, 30.
  • A. Fick, „Poggendorff’s Annel. Physik.”, (1855), 94, 59.
  • W.F. Smith, Foundations of Materials Science and Engineering 3rd ed., McGraw-Hill, 2004.
  • H.C. Berg, Random Walks in Biology, Princeton, 1977.
  • Jerzy Dereń, Chemia ciała stałego, PWN, 1975.

Linki zewnętrzne edytuj