Prusy Zachodnie

Prowincja w Prusach

Prusy Zachodnie (niem. Provinz Westpreußen) – prowincja państwa pruskiego, powstała na początku 1773, po I rozbiorze Polski i włączeniu koronnych, czyli Pomorza Gdańskiego bez Gdańska- anektowany po II rozbiorze, ziemi chełmińskiej bez Torunia - również anektowany po II rozbiorze, Powiśla, Warmii), wschodnich Kujaw do Królestwa Prus. Dodatkowo obejmowała okręg nadnotecki (Bydgoszcz). Stolicą prowincji został Kwidzyn, a od 1793, po II rozbiorze Gdańsk. W 1905 powierzchnia prowincji wynosiła 25 534,9 km² i zamieszkiwało ją 1 641 936 mieszkańców.

Prusy Zachodnie
Provinz Westpreußen
prowincja
1773–1824
1878–1922
Herb Flaga
Herb Flaga
Hymn: Westpreußenlied (Hymn Prus Zachodnich)
Państwo

 Prusy

Siedziba

Gdańsk

Data powstania

1773

Data likwidacji

1922

Powierzchnia

25,534 km²

Populacja (1910)
• liczba ludności


1 703 474

• gęstość

56.1 osób/km²

Położenie na mapie
Położenie na mapie

Zmiany terytorialne edytuj

 
Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

Z początku Prusy Zachodnie dzieliły się na dwa departamenty: gdański i kwidzyński[potrzebny przypis], w 1818 przemianowane na rejencje o tych samych nazwach. Po pokoju w Tylży w 1807 obszar prowincji zmniejszył się o tereny wokół Bydgoszczy, Ziemię Chełmińską z Toruniem, które przeszły do Księstwa Warszawskiego, oraz o terytorium Gdańska ogłoszonego wolnym miastem. W 1814 Gdańsk, a w 1815 ziemia chełmińska z Toruniem wróciły do Prus Zachodnich. Odtąd Westpreußen obejmowały ten sam teren (aż do 1918). W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823.

W wyniku traktatu wersalskiego od Prus odpadła większa część Pomorza Gdańskiego z ziemią chełmińską, Kociewiem i częścią Kaszub. Przy Niemczech pozostały zachodnie skrawki Westpreußen (powiaty: Wałcz, Złotów i Człuchów), które wraz z pozostałymi przy Niemczech fragmentami prowincji poznańskiej złożyły się na prowincję o nazwie Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie. Wschodnia część prowincji z powiatami Kwidzyn, Sztum, Malbork, Susz i Elbląg została dołączona do Prus Wschodnich i funkcjonowała w ich ramach jako rejencja zachodniopruska. Gdańsk z okolicami został w 1920 ogłoszony wolnym miastem.

W 1938 prowincja Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie została rozwiązana i rozdzielono ją między sąsiednie: Brandenburgię, Śląsk i Pomorze. Powiaty wałecki, złotowski i człuchowski wcielono do prowincji pomorskiej.

W wyniku okupacji niemieckiej 1939–1945 powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, nieco większy od prowincji zachodniopruskiej w latach 1815–1918 (doszły powiaty bydgoski, lipnowski, rypiński, wyrzyski oraz miasto Bydgoszcz; poza granicami pozostały powiaty człuchowski, złotowski i wałecki). Obejmował on dużą część przedwojennego województwa pomorskiego (bez powiatów inowrocławskiego, nieszawskiego, szubińskiego i włocławskiego), rejencję zachodniopruską (której przywrócono nazwę: rejencja kwidzyńska) i Wolne Miasto Gdańsk. Na jego czele stał Albert Forster jako gauleiter NSDAP i zarazem Namiestnik Rzeszy. Po 1945 nazwa Prusy Zachodnie wyszła w Polsce z obiegu, choć nadal używana jest w Niemczech na określenie Pomorza Gdańskiego, zamiennie z nazwą Pommerellen[1] (termin Pommern zarezerwowany jest w Niemczech tylko dla dawnej prowincji pomorskiej).

Prowincja posiadała swój hymn, zwany Westpreussenlied, którego twórcami byli P. Felske i H. Hartmann.

Demografia, warunki naturalne i gospodarka edytuj

Prusy Zachodnie miały charakter krainy rolniczej – pola uprawne zajmowały 54%, a łąki i pastwiska 18% powierzchni prowincji – i o stosunkowo wyższym zalesieniu (21% powierzchni) niż sąsiadujące prowincje Prus[2]. Również odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy niż średnia dla Prus, a wskaźnik urbanizacji niższy[3][4][5].

Około połowy mieszkańców prowincji wyznawało wiarę katolicką, co wynikało przede wszystkim ze zbliżonego odsetka ludności polskiej, przy czym z biegiem lat odsetek katolików rósł i przed końcem XIX wieku przekroczył 50%.[3][4][5].

Prusy Zachodnie
Rok Liczba ludności Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców Odsetek osób wyznania ewangelickiego Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego Odsetek osób wyznania żydowskiego Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie Odsetek osób zatrudnionych w handlu i usługach Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie i hodowli zwierząt Przyrost naturalny
1875[3] 1 342 750 26,6% 48% 49% 2%, 18% 7% 65% 15‰
1895[4] 1 494 360 brak danych 48% 50% 1,5% 25% 9% 66% 21‰
1910[5] 1 703 474 40% 46% 52% 0,8% 26%[a] 10%[a] 64%[a] 17‰[b]

Udział ludności mówiącej językiem polskim lub pokrewnym zmieniał się w czasie, spadając z 51,9% w 1819 roku do 35,5 w 1910[6]. Był również zróżnicowany regionalnie, od 0,27 w powiecie elbląskim do 79,44 w lubawskim (w 1905).

Podział administracyjny edytuj

 
Podział administracyjny na rejencje i powiaty
 
Gmach Sejmu Prus Zachodnich w Gdańsku

Stolicą Prus Zachodnich było miasto Danzig (dziś: Gdańsk). Tworzyły je dwie rejencje: rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig) oraz rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)

Rejencja gdańska edytuj

1. Powiaty miejskie:

2. Powiaty ziemskie:

Rejencja kwidzyńska edytuj

1. Powiaty miejskie:

2. Powiaty ziemskie:

Nadprezydenci Prus Zachodnich (1816–1919) edytuj

Lata urzędowania Nadprezydent Lata życia
1816 – 1829  Theodor Heinrich von Schön 1773 – 1856
1878 – 1879 Heinrich Karl Julius von Achenbach 1829 – 1899
1879 – 1888 Karl Adolf August Ernst von Ernsthausen 1827 – 1894
1888 – 1891 Adolf Hilmar von Leipziger 1825 – 1891
1891 – 1902 Gustav Heinrich Konrad von Gossler 1838 – 1902
1902 – 1905 Clemens Gottlieb Ernst von Delbrück 1856 – 1921
1905 – 1919 Ernst Ludwig von Jagow 1853 – 1930
1919 – 1920 Bernhard Schnackenburg 1867 – 1924

Od 3 grudnia 1829, do 1 kwietnia 1878 Prusy Zachodnie były połączone z Prusami Wschodnimi.

Wykaz miast 1773–1824 i 1878–1922 (stan ludności na 1 grudnia 1905) edytuj

Herb Miasto Nazwa niem. 1905 Ludność 1905 Rejencja 1905 Powiat 1905 Obecna lokacja
  Gdańsk Danzig 160 090 gdańska Gdańsk-Miasto (Danzig-Stadt)  
  Elbląg Elbing 55 627 gdańska Elbląg-Miasto (Elbing-Stadt)  
  Toruń Thorn 43 658 kwidzyńska Toruń-Miasto (Thorn-Stadt)  
  Grudziądz Graudenz 35 953 kwidzyńska Grudziądz-Miasto (Graudenz-Stadt)  
  Tczew Dirschau 14 184 gdańska tczewski (Dirschau)  
  Malbork Marienburg 13 095 gdańska malborski (Marienburg)  
  Kwidzyn Marienwerder 11 828 kwidzyńska kwidzyński (Marienwerder)  
  Sopot (miasto od 1901) Zoppot 11 800 gdańska wejherowski (Neustadt)  
  Chełmno Kulm 11 665 kwidzyńska chełmiński (Kulm)  
  Chojnice Konitz 11 014 kwidzyńska chojnicki (Konitz)  
  Starogard Gdański Preußisch Stargard 10 485 gdańska starogardzki (Preußisch Stargard)  
  Chełmża Kulmsee 10 007 kwidzyńska toruński (Thorn-Land)  
  Iława Deutsch Eylau 9531 kwidzyńska suski (Rosenberg)  
  Wejherowo Neustadt 8389 gdańska wejherowski (Neustadt)  
  Świecie Schwetz 7747 kwidzyńska świecki (Schwetz)  
  Oliwa (miasto 1914–1918) Oliwa 7612 gdańska Gdańskie Wyżyny (Danziger Höhe)  
  Wąbrzeźno Briesen 7526 kwidzyńska wąbrzeski (Briesen)  
  Wałcz Deutsch Krone 7516 kwidzyńska wałecki (Deutsch Krone)  
  Brodnica Strasburg 7217 kwidzyńska brodnicki (Strasburg)  
  Kościerzyna Berent 6207 gdańska kościerski (Berent)  
  Jastrowie Jastrow 5396 kwidzyńska wałecki (Deutsch Krone)  
  Nowe Neuenburg 5142 kwidzyńska świecki (Schwetz)  
  Lubawa Löbau 5048 kwidzyńska lubawski (Löbau)  
  Prabuty Riesenburg 4826 kwidzyńska suski (Rosenberg)  
  Złotów Flatow 4164 kwidzyńska złotowski (Flatow)  
  Gniew Mewe 4033 kwidzyńska kwidzyński (Marienwerder)  
  Sępólno Krajeńskie Zempelburg 3810 kwidzyńska złotowski (Flatow)  
  Lidzbark Lautenburg 3806 kwidzyńska brodnicki (Strasburg)  
  Nowe Miasto Lubawskie Neumark 3801 kwidzyńska lubawski (Löbau)  
  Debrzno Preußisch Friedland 3730 kwidzyńska człuchowski (Schlochau)  
  Człuchów Schlochau 3531 kwidzyńska człuchowski (Schlochau)  
  Krajenka Krojanke 3465 kwidzyńska złotowski (Flatow)  
  Tuchola Tuchel 3448 kwidzyńska tucholski (Tuchel)  
  Tolkmicko Tolkemit 3386 gdańska elbląski (Elbing-Land)  
  Skarszewy Schöneck 3379 gdańska kościerski (Berent)  
  Susz Rosenberg 3259 kwidzyńska suski (Rosenberg)  
  Dzierzgoń Christburg 3005 kwidzyńska sztumski (Stuhm)  
  Czarne Hammerstein 2992 kwidzyńska człuchowski (Schlochau)  
  Nowy Dwór Gdański (miasto od 1880) Tiegenhof 2872 gdańska malborski (Marienburg)  
  Więcbork Vandsburg 2836 kwidzyńska złotowski (Flatow)  
  Łasin Lessen 2720 kwidzyńska grudziądzki (Graudenz-Land)  
  Nowy Staw Neuteich 2648 gdańska malborski (Marienburg)  
  Sztum Stuhm 2557 kwidzyńska sztumski (Stuhm)  
  Biały Bór Baldenburg 2511 kwidzyńska człuchowski (Schlochau)  
  Kisielice Freystadt 2425 kwidzyńska suski (Rosenberg)  
  Kowalewo Pomorskie (miasto do 1833) Schönsee 2352 kwidzyńska wąbrzeski (Briesen)  
  Puck Putzig 2160 gdańska pucki (Putzig)  
  Człopa Schloppe 2130 kwidzyńska wałecki (Deutsch Krone)  
  Tuczno Tütz 2120 kwidzyńska wałecki (Deutsch Krone)  
  Mirosławiec Märkisch Friedland 2117 kwidzyńska wałecki (Deutsch Krone)  
  Radzyń Chełmiński Rehden 2074 kwidzyńska grudziądzki (Graudenz-Land)  
  Biskupiec Bischofswerder 2060 kwidzyńska suski (Rosenberg)  
  Górzno Gorzno 1601 kwidzyńska brodnicki (Strasburg)  
  Kamień Krajeński Kamin 1520 kwidzyńska złotowski (Flatow)  
  Golub Gollub 1379 kwidzyńska wąbrzeski (Briesen)  
  Gardeja Garnsee 984 kwidzyńska kwidzyński (Marienwerder)  
  Kurzętnik (miasto do 1905) Kauernik 825 kwidzyńska lubawski (Löbau)  
  Lędyczek Landeck 809 kwidzyńska człuchowski (Schlochau)  
  Hel (miasto do 1872) Hela 604 gdańska pucki (Putzig)  

Miasta edytuj

 
Gdańsk, 1890–1900

Populacja największych miast prowincji na przełomie XIX i XX wieku:

miasto pop. 1890 pop. 1900 pop. 1910 rejencja województwo w 1771 źródło 2014
1. Gdańsk 120,338 140,563 170,337 gdańska   pomorskie [7]  
2. Elbląg 41,576 52,518 58,636 gdańska   malborskie [8]  
3. Toruń 27,018 29,635 46,227 kwidzyńska   chełmińskie [9]  
4. Grudziądz 20,385 32,727 40,325 kwidzyńska   chełmińskie [10]  

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. a b c Dane z roku 1907
  2. Dane z roku 1912

Przypisy edytuj

  1. Alpen-Adria-Universität Klagenfurt – Enzyklopädie des europäischen Ostens: Pommern (Landschaft). eeo.aau.at. [dostęp 2021-07-03]. (niem.).
  2. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer &Muhlbrecht, 1900, s. 21.
  3. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
  4. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8-9,11.
  5. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
  6. Leszek Belzyt: Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914. Marburg: 1998, s. 17.
  7. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-25] (niem.).
  8. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  9. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-01] (niem.).
  10. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-30] (niem.).

Bibliografia edytuj

  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.

Linki zewnętrzne edytuj