Przerzut nowotworowy
Przerzut nowotworowy, nowotwór przerzutowy, rozsiew nowotworu, metastaza (łac. metastasis, gr. μετάσταση = zmiana miejsca, przesunięcie) – guz wtórny nowotworu złośliwego, powstały z komórek pochodzących z guza pierwotnego. Przerzuty odpowiadają za ponad 90% śmiertelności w chorobach nowotworowych[1].
Klasyfikacja edytuj
Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją TNM rozróżnia się przerzuty:
- miejscowe, które powstają w bezpośredniej bliskości guza pierwotnego (w samym narządzie lub poza jego granicami); sprzyjają im nakłucia i cięcia tkanki nowotworowej (przerzuty mają charakter wszczepiony)
- węzłowe (zwane też regionalnymi), do których dochodzi, gdy komórki nowotworowe przedostają się do naczyń chłonnych i osiadają w najbliższych węzłach chłonnych, właściwych dla danego narządu (są to tak zwane rozsiewy chłonkopochodne; kategoria N w klasyfikacji TNM)
- odległe (inaczej dalekie lub oddalone), które tworzą się, gdy po uszkodzeniu przez rosnący guz ścian sąsiednich naczyń krwionośnych komórki nowotworu dostają się do krwi i wędrują z nią do innych części ciała (kategoria M w klasyfikacji TNM).
Powstawanie przerzutów edytuj
Komórki zdolne do przerzutowania zazwyczaj powstają już w guzie pierwotnym[2]. Rozróżnia się dwie niejasno rozgraniczone w czasie fazy przerzutowania:
- Faza disseminacji – rozsiewu nowotworowego.
- Faza kolonizacji – adaptacji komórek nowotworowych do nowego środowiska.
Faza disseminacji edytuj
Komórki nowotworowe mogą przemieszczać się drogą naczyń krwionośnych, chłonnych, płynu mózgowo-rdzeniowego lub poprzez wszczepienie w jamy ciała[2]. Komórki nowotworowe, wydostając się poza guz nowotworowy np. do krwiobiegu napotykają liczne przeszkody. Są podatne na apoptozę indukowaną przez komórki NK, mogą być przechwytywane i fagocytowane przez makrofagi. W zatokach brzeżnych węzłów chłonnych makrofagi są w stanie wychwytywać substancje wydzielane z guza i komórek nowotworowych[1], dzięki czemu tworzą pewną barierę przed dostaniem się antygenów nowotworowych do kory węzła chłonnego. Jeżeli ta bariera zostanie przełamana (np. w wyniku chemioterapii) może dojść do tzw. ułatwienia immunologicznego[1].
Proces ułatwienia immunologicznego polega na wytworzeniu przeciwciał ochronnych dla własnych antygenów np. w początku ciąży, w wyniku dużej ilości antygenów ojca w organizmie matki[3]. Taki sam proces może zachodzić w przypadku antygenów nowotworowych i sprzyja przerzutom[1].
Komórka nowotworowa jest oblepiana przez płytki krwi, co chroni je przed rozpoznaniem przez leukocyty i eliminacją. Zauważono, że trombocytoza sprzyja powstawaniu przerzutów w chorobie nowotworowej, a spadek liczby płytek krwi – ogranicza je[1]. W kapilarach oblepione komórki nowotworowe powodują mikrozakrzepy, zwane też mikroprzerzutami, uwalniane są substancje prozapalne, w tym kluczowa chemokina CCL2, która m.in. stymuluje wnikanie komórki nowotworowej przez śródbłonek (jak się okazało, również jej stężenie ma wpływ na agresywność nowotworu – badania dla raka piersi[1]).
Niektóre typy komórek nowotworowych (np. rak nerek, wątroby) proliferują w naczyniach krwionośnych (duże naciekanie, ale nie przerzut[2]), wzdłuż ich ściany doprowadzając do ich rozerwania, co pozwala na wniknięcie do tkanek. Komórki raka nerki potrafią poprzez ciągłość dostać się nawet do prawego przedsionka[2].
Część nowotworów przerzutuje poprzez wszczepienie do pobliskiej jamy surowiczej. Tak się dzieje na przykład w przypadku raka jajnika, który może się wszczepić do otrzewnej lub/i opłucnej. Zwykle w jamie zajętej przerzutem pojawia się płyn wysiękowy, który poza generowaniem dodatkowych schorzeń i objawów, ma istotne znaczenie diagnostyczne – w materiale z biopsji możemy znaleźć komórki nowotworowe.
Droga szerzenia przerzutów, stopień rozsiewu i narządy zajmowane zależą od typu nowotworu oraz wielkości zmiany pierwotnej. Raki zazwyczaj szerzą się drogą naczyń chłonnych[2], mięsaki – naczyniami krwionośnymi[2], przy czym pamiętać należy, że jest to tendencja, a nie reguła.
Faza kolonizacji edytuj
Z jednej komórki nowotworowej – najczęściej otoczonej np. płytkami krwi (mikroprzerzutu) – przybyłej na nowe miejsce ww. drogami, formuje się guz przerzutowy, podobnie jak w przypadku powstawania zmiany pierwotnej. Komórki nowotworowe muszą się zaadaptować do nowych warunków w tkance, co czasem im się nie udaje.
Innymi słowy, mikroprzerzuty pojawiające się w danej tkance mogą nie rozwinąć się w makroskopowy guz przerzutowy[2]. Są wtedy w stanie letargu i nie mogą się dalej rozwijać. Przyczyny mogą być następujące[2]:
- niemożność aktywacji angiogenezy przez komórkę nowotworową;
- brak odpowiednich składników odżywczych (prowadzi do stanu odwracalnego letargu – polepszenie stanu odżywienia doprowadzi do uruchomienia proliferacji);
- czynniki hamujące wzrost w tkance dotkniętej mikroprzerzutem;
- blokada przez układ immunologiczny (wydzielanie czynników supresorowych).
W bardzo rzadkich przypadkach wspomniane czynniki supresorowe mogą być wydzielane przez sam guz pierwotny[2]. Dopiero usunięcie guza pierwotnego spowoduje masową proliferację – masowe przerzuty[2].
Do proliferacji niezbędne jest dla komórki nowotworowej odpowiednie podścielisko. Komórka przerzutowa wydziela więc odpowiednie cytokiny, przekształcające podścielisko tkanki do tego potrzebnego nowotworowi. Także to, jak bardzo trzeba "zmienić" tkankę i czy w ogóle jest to możliwe, decyduje o najczęstszych miejscach przerzutów w różnych typach nowotworów[2].
Przerzuty do węzłów chłonnych edytuj
W chorobie nowotworowej często mamy do czynienia z powiększeniem okolicznych węzłów chłonnych. Komórki nowotworowe mają tendencję do przechodzenia do naczyń chłonnych. Jednakże obrzęk może wynikać także z uwalniania mediatorów zapalnych lub cytokin z guza pierwotnego[2]. Stąd konieczne jest różnicowanie poprzez biopsję i badanie histologiczne węzła chłonnego.
Zdarza się także, dzięki istnieniu w ustroju anostomoz limfatyczno-żylnych, że komórki nowotworowe przejdą do dalszych węzłów chłonnych lub narządów z ominięciem najbliższych, drenujących miejsce zajęte guzem pierwotnym[2].
Morfologia guzów przerzutowych edytuj
Guzy przerzutowe zazwyczaj są liczne, okrągłe, dobrze odgraniczone od narządu. Na przekroju miękkie. Zawierają niewielką ilość podścieliska łącznotkankowego, zatem w środku może dochodzić do zmian martwiczych[2].
Markery przerzutowania nowotworu edytuj
Populacje komórek zdolnych do przerzutowania w nowotworze nie wykazują charakterystycznych cech w obrazie histologicznym[2]. Jedyne, co można określić cechy komórek nowotworowych, które mogą (ale nie muszą) mieć związek ze zdolnością do przerzutowania – tzw. czynniki prognostyczne, na przykład[2]:
- wzrost ekspresji CD44 (w rakach);
- nadekspresja ezryny – białka wiążącego szkielet aktynowy z macierzą pozakomórkową – w niektórych mięsakach;
- ekspresja genów NM23H1 w raku sutka, KiSS-1 w czerniaku złośliwym skutkuje przeciwdziałaniu – są to geny supresorowe przerzutowania.
Zdefiniowano także tzw. sygnatury przerzutowe – zmiany w ekspresji całych zespołów genów w komórkach guza pierwotnego, stanowiące predyspozycję do przerzutowania[2].
Podsumowując, markery przerzutów jako takie nie istnieją. Istnieją cechy, białka, geny charakterystyczne dla przerzutów, co może być podstawą do likwidacji obrazu komórki przerzutowej – np. poprzez podaż inhibitora ezryny[4]. Daje to szanse na stworzenie "inhibitorów przerzutów".
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f Szczepan Józefowski, Odporność przeciwnowotworowa i immunoterapia onkologiczna, [w:] Krzysztof Bryniarski i inni, Immunologia : dla studentów wydziałów medycznych i lekarzy, wyd. Dodruk, Wrocław: Edra Urban & Partner, 2018, s. 157-158, ISBN 978-83-65625-62-5, OCLC 1038455605 [dostęp 2019-12-05].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Wenancjusz Domagała, Nowotwory, [w:] Stachura, Jerzy (1937-2008)., Polska Akademia Umiejętności. Wydział Lekarski., Patologia Stachury i Domagały znaczy słowo o chorobie. T. 1, wyd. 3., zmienione i poprawione, Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2016, s. 114-116, 129-133, ISBN 978-83-7676-241-8, OCLC 995686237 [dostęp 2019-12-05].
- ↑ Krzysztof Bryniarski, Immunotolerancja, [w:] Krzysztof Bryniarski i inni, Immunologia : dla studentów wydziałów medycznych i lekarzy, wyd. Dodruk, Wrocław: Edra Urban & Partner, 2018, s. 136-137, ISBN 978-83-65625-62-5, OCLC 1038455605 [dostęp 2019-12-05].
- ↑ G. Balut, Small molecule inhibitors of ezrin inhibit the invasive phenotype of osteosarcoma cells., „Oncogene”, 31: 269, 2012.
Bibliografia edytuj
- Vinay Kumar, Ramzi S. Cotran, Stanley L. Robins: Robins Patologia. Wrocław: Elsevier Urban & Partner, 2005. ISBN 83-89581-92-2.
- Radzisław Kordek (red.): Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Gdańsk: Via Medica, 2007. ISBN 978-83-7555-016-0.
