Przeworska Kolej Dojazdowa

Przeworska Kolej Dojazdowa (PKD, pierwotnie "Wąskotorowa Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów", niem. Schmalspurige Localbahn Przeworsk-Dynow, SLPD, znana też jako przeworsko-dynowska kolejka wąskotorowa) – wąskotorowa linia kolejowa łącząca Przeworsk i Dynów, biegnąca doliną rzeki Mleczki. Powstała na potrzeby obsługi Cukrowni w Przeworsku.

Przeworsk Wąskotorowy - Dynów
Przeworska Kolej Dojazdowa
Dane podstawowe
Zarządca	Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku
Tabela SRJP	353
Długość	46,25 km
Rozstaw szyn	750 mm
Sieć trakcyjna	brak
Pociąg specjalny na moście nad rzeką Mleczką
Historia
Lata budowy	1902-1904
Rok otwarcia	1904
Przebieg Legenda eksploatowana / istniejąca   zlikwidowana / rozebrana lub planowana kolej metro lub kolej lekka stacja kolejowa/stacja metra przystanek stacja bez ruchu pasażerskiego ładownia, posterunek ruchu itp przystanek częściowo używany koniec linii odcinek odcinek w tunelu odcinek na estakadzie wiadukt most tunel pod wodą zmiana kilometrażu granica państwowa / inna mijanka przejazd kolejowo-drogowy przeprawa promowa     odcinek zelektryfikowany   0,000 Przeworsk Wąskotorowy Przeworsk ul. Dynowska Przeworsk ul. Misiągiewicza Przeworsk 4E40 Przeworsk ul. Wojska Polskiego 4,7 rz. Mleczka Przeworsk ul. Wiejska 8,959 Urzejowice 10,0 rz. Mleczka Zachodnia 10,950 Krzeczowice 14,687 Kańczuga Kańczuga 881 Łopuszka Mała 18,550 Łopuszka Wielka 20,971 Manasterz 25,400 Zagórze 28,498 Hadle Szklarskie 33,062 Jawornik Polski Jawornik Polski 835 Jawornik Polski 835 602-metrowy tunel Szklary Tunel 37,256 Szklary Bachórz 884 42,229 Bachórz 45,846 Dynów
Portal Transport szynowy

Historia

Przed I wojną światową

Koncepcja budowy i eksploatacji kolei przeworskiej powstała w okresie cesarstwa austro-węgierskiego, a starania o rozpoczęcie budowy kolei – po zbudowaniu przez księcia Andrzeja Lubomirskiego cukrowni "Przeworsk" – zapoczątkowali w 1894 r. ówcześni właściciele ziemscy, hrabiowie Roman Scypio del Campo z Łopuszki Wielkiej i Skrzyński z Bachórza. Zasadniczym celem funkcjonowania kolei było dostarczanie buraków do cukrowni oraz przewóz z ziemi brzozowskiej płodów rolnych, drewna, żwiru i kamienia. Starania o uzyskanie koncesji i subwencji rządowych przeciągały się, a Ministerstwo Wojny Austro-Węgier sprzeciwiło się zbudowaniu początkowo planowanej kolei normalnotorowej z uwagi na obawę wykorzystania jej przez Rosję w razie wojny. Rozpoczęcie budowy kolei nastąpiło dopiero po uzyskaniu koncesji, co nastąpiło 15 lutego 1902 roku. W pierwszej kolejności wykonano 44 km linii oraz 6 budynków stacyjnych i mieszkalnych, a także warsztaty w Przeworsku. Całkowite oddanie do eksploatacji i oficjalne otwarcie całej linii wraz z budynkami i parowozownią zwrotną w Dynowie nastąpiło 8 września 1904. Początkowo właścicielem kolei był książę Lubomirski, a od 1908 roku towarzystwo akcyjne Kolej Lokalna (Lokalbahn) Przeworsk - Dynów z siedzibą we Lwowie, z większościowym udziałem państwa.

Początkowo tabor kolei przeworsko-dynowskiej stanowiły 3 lokomotywy parowe (tendrzaki serii Uv firmy Krauss o układzie osi C1), 7 wagonów osobowych i 45 towarowych. Po 3 latach przybyło 6 wagonów towarowych. W 1910 kolej dysponowała 4 lokomotywami (tego samego typu), 7 wagonami osobowymi i 55 towarowymi. Po kolejnych 3 latach tabor uzupełniono o kolejne 10 wagonów towarowych. W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) z możliwości przejazdu skorzystało 45 007 pasażerów, co zapewniało słabą rentowność. Sytuację poprawiło w dalszych latach zastąpienie pociągów mieszanych przez dwie pary pociągów osobowych i jedną towarowych. Rok później na podróż koleją zdecydowało się 62 tys. osób, a w 1908 ich liczba przekroczyła 85 tys. Tuż przed wybuchem wojny, w 1913, z usług kolei wąskotorowej skorzystało 110 tys. pasażerów. Mieli oni możliwość podróżowania wagonami 2 i 3 klasy (dopiero w 1913 wprowadzono do użytku jeden wagon 1 klasy). W latach 1904-1913 z wygodniejszych wagonów korzystało tylko 2,3-6,1% podróżnych. Gros wszystkich klientów kolei (90-96%) decydowało się na podróż wagonami 3 klasy. Pozostałe 0,3-3,8% pasażerów stanowiły osoby podróżujące według taryfy wojskowej.

W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) przewieziono ładunki i towary o łącznej masie 25 847 ton. Kolejne lata przyniosły stopniowy wzrost przewozów towarowych koleją przeworsko-dynowską. W 1909 klienci kolei zlecili przewóz ładunków o masie 32,3 tys. t. Rok później osiągnięto 44,1 tys. t, a rok 1911 zamknięto jeszcze lepszym wynikiem - 48,9 tys. t.

Pociąg specjalny na Przeworskiej Kolei Dojazdowej

Po II wojnie światowej

W latach 50. XX w. nastąpiła zmiana rozstawu z 760 mm na 750 mm. W latach 70. PKP wprowadziło transportery dla wagonów normalnotorowych. W 1986 wycofano trakcję parową. Wkrótce potem zawieszono regularny ruch pasażerski.

30 września 1991 kolejka wąskotorowa Przeworsk-Dynów z lat 1890-1904 – razem z tunelem niedaleko stacji Szklary i drewnianym schroniskiem kolejowym – została wpisana do rejestru zabytków pod numerem A-463.

PKD dziś

Lokomotywa Lxd2-251 w Bachorzu

Tunel w Szklarach

Dzięki założonemu w 2009 Stowarzyszeniu Miłośników Przeworskiej Kolei Dojazdowej udało się ocalić od zaprzestania prowadzenia kursów turystycznych, gdyż władze samorządowe nie były w pełni przekonane o sensie prowadzenia dalszej działalności kolejki. Mimo wielu przeszkód SMPKW nie dopuściło do likwidacji PKD. Właścicielami kolei są powiaty przeworski i rzeszowski; od stycznia 2013 przeworską kolejkę objął w zarząd Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku. Przeworska Kolej Dojazdowa dysponuje 6 lokomotywami Lxd2, w tym 3 czynnymi. W 2013 kolej jeździła w weekendy od czerwca do sierpnia, a w niedziele także we wrześniu.

Zestawienie taboru: Przeworsk:

• Lxd2 - 257 (sprawna)
• Lxd2 - 268 (sprawna)
• Lxd2 - 282 (niesprawna)
• Lxd2 - 334 (sprawna)
• Lxd2 - 335 (niesprawna)

Bachórz (karczma)

• Lxd2 - 251 (odstawiona, jako pomnik)

W nocy z 26 na 27 czerwca 2020 we wsi Hadle Szklarskie nawałnica zniszczyła dwa mosty i część torowiska na łącznej długości ok. 7 km, co uniemożliwia kursowanie pociągów.

Atrakcje

Kolej słynie z tunelu w Szklarach o długości 602 m – jedynego na kolejach wąskotorowych z ruchem turystycznym w Polsce. Tunel ten zamykany był drewnianymi wrotami.

Na trasie znajdują się również dwa mosty stalowe nad rzeką Mleczką, kilka jednoprzęsłowych mostów o długości 10-15 m oraz most kamienny.

Przebieg trasy

Występuje tutaj każdy typ krajobrazu. Podróż zaczyna się w dolinie rzeki Wisłok, a następnie kolejka pokonuje długie i proste odcinki pomiędzy polami uprawnymi. Za stacją zwaną 'środkową' Kańczugą znajdują się dwa stalowe mosty w Łopuszce Małej (sztuczny zbiornik), a następnie tory biegną wzdłuż drogi łączącej Przeworsk z Dynowem. Zaczynają się też ostre łuki i wysokie podjazdy podczas mijania Jawornika Polskiego. Podróż kończy się przejazdem przez tunel, gdzie po wyjeździe widać krajobraz Pogórza Dynowskiego. Kolejka zjeżdża w dół doliny rzeki San mijając most kamienny i pola uprawne. Na całej 46-kilometrowej linii kursuje turystyczny pociąg Pogórzanin. Czas przejazdu trasy Przeworsk - Dynów z postojami wynosi 2 godziny i 40-45 minut w jedną stronę.

W Dynowie stoi jako pomnik parowóz Px48-1734.

Stacje

Schemat Przeworskiej Kolei Dojazdowej

• Przeworsk Wąskotorowy (gmina miejska Przeworsk)
• Urzejowice (gmina Przeworsk)
• Krzeczowice (gmina Kańczuga)
• Kańczuga (gmina Kańczuga)
• Łopuszka Wielka (gmina Kańczuga)
• Manasterz (gmina Jawornik Polski)
• Zagórze (gmina Jawornik Polski)
• Hadle Szklarskie (gmina Jawornik Polski)
• Jawornik Polski (gmina Jawornik Polski)
• Szklary Tunel (gmina Hyżne)
• Szklary (gmina Hyżne)
• Bachórz (gmina Dynów)
• Dynów (gmina miejska Dynów)

Bibliografia

• JudytaJ. Kurowska-Ciechańska JudytaJ., ArielA. Ciechański ArielA., Koleje, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2007, ISBN 978-83-60887-80-6, OCLC 500427346 .
• Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001

Linki zewnętrzne

• http://www.pogorzanin.pl Oficjalna strona PKD
• Kanał S.M.P.K.W. na YouTube
• http://www.pogorzanin.cal.pl Nieoficjalna strona Przeworskiej KD
• Zagrożony Pogórzanin