Pszenica

rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych

Pszenica (Triticum L.) – rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych. Pochodzi z południowo-zachodniej i środkowej Azji. Wyróżnia się około 20 gatunków pszenicy i około 10 mieszańców międzygatunkowych[4]. Oprócz jęczmienia jest najdawniej uprawianym zbożem. Zajmuje trzecie (po kukurydzy i ryżu) miejsce w światowej produkcji zbóż. W 2018 roku produkcja na świecie wyniosła 734.045.174 ton[5].

Pszenica
Ilustracja
Morfologia pszenicy zwyczajnej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Nazwa systematyczna
Triticum L.
Sp. Pl. 85. 1753
Typ nomenklatoryczny

Triticum aestivum L[3].

Zasięg
Mapa zasięgu
żółty – rejon występowania dziko rosnących gatunków
niebieski – rejony uprawy
Kłosy pszenicy: B – T. aestivum, C – T. compositum, D – T. turgidum
Kłos z odsłoniętymi ziarniakami w fazie dojrzałości woskowej
Rozmieszczenie upraw pszenicy na świecie
Łan dojrzałej pszenicy zwyczajnej
Miniatura z Tacuinum Sanitatis przedstawiająca młóckę pszenicy (XV w.)

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Rodzaj należący do rodziny wiechlinowatych (Poaceae), rzędu wiechlinowców (Poales)[2]. W obrębie rodziny należy do podrodziny wiechlinowych (Pooideae), plemienia Triticeae[6].

Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa komelinowe (Commelinidae Takht.), nadrząd Juncanae Takht., rząd wiechlinowce (Poales Small), rodzina wiechlinowate (Poaceae (R. Br.) Barnh.), plemię Triticeae Dumort., podplemię Triticinae Fr., rodzaj pszenica (Triticum L.)[7].

Gatunki występujące w Polsce[8]
Inne gatunki[4]
Mieszańce międzygatunkowe[4]
  • Triticum × borisovii Zhebrak
  • Triticum × dimococcum E.Schiem. & Staudt
  • Triticum × duelongatum Poleva
  • Triticum × duromedium Lubimova
  • Triticum × edwardii Zhebrak
  • Triticum × fungicidum Zhuk.
  • Triticum × teres H.R.Jiang & X.X.Kong
  • Triticum × timococcum Kostov
  • Triticum × turgidovillosum Tschermak

Krzyżówka pszenicy z żytem nosi nazwę pszenżyta (Triticosecale).

Uprawa edytuj

Historia

Pierwszymi dzikimi, a następnie uprawianymi gatunkami pszenic była samopsza oraz pszenica płaskurka. Udomowienie pszenicy nastąpiło około 9 tysięcy lat p.n.e. w rejonie Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie[10] (według jednej z hipotez, uczyniono to ze względu na produkcję piwa[11]). W zawartości jelit człowieka z Similaun (zm. ok. 3300 lat p.n.e.) znaleziono częściowo strawioną samopszę[12]. Z czasem pszenica zwyczajna wyparła płaskurkę i samopszę[13]. Współczesne odmiany pszenicy zostały zmodyfikowane w ten sposób, aby były odporne na suszę, choroby i wysokie temperatury.

Produkcja

Lista największych producentów pszenicy na świecie w 2018 roku[5]

Lp. Państwo Ilość (tony)
1   Chiny 131.440.500
2   Indie 99.700.000
3   Rosja 72.136.149
4   Stany Zjednoczone 51.286.540
5   Francja 35.798.234
6   Kanada 31.769.200
7   Pakistan 25.076.149
8   Ukraina 24.652.840
9   Australia 20.941.134
10   Niemcy 20.263.500
11   Turcja 20.000.000
12   Argentyna 18.518.045
13   Iran 14.500.000
14   Kazachstan 13.944.108
15   Wielka Brytania 13.555.000
16   Rumunia 10.143.671
17   Polska 9.820.315
18   Egipt 8.800.000
19   Hiszpania 7.989.906
20   Maroko 7.320.620
Świat 734.045.174
Choroby pszenicy

Znaczenie kulturowe edytuj

  • W starożytnym Egipcie ziarna pszenicy wykorzystywane były w misteriach poświęconych Ozyrysowi[15] – przed zasiewami lepione były z ziemi figurki przedstawiające bóstwo, w które następnie wkładano ziarna zboża. Po pewnym czasie cała figurka pokrywała się zielonymi pędami co nawiązywało do mitycznej śmierci i odrodzenia boga, która miała zapewniać cykliczne wylewy Nilu.
  • W mitologii greckiej kłosy pszenicy były atrybutem bogini Demeter[16].
  • W czasach biblijnych pszenica była w Egipcie i na Bliskim Wschodzie najważniejszą rośliną uprawną. W Biblii wymieniona jest ponad 70 razy[17].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-01] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].
  4. a b c Triticum. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-02-01]. (ang.).
  5. a b Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistical Database FAOSTAT [dostęp 2020-03-10].
  6. Poaceae (grass family). [w:] Taxonomy Browser [on-line]. The National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2011-02-01]. (ang.).
  7. Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Triticum. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03]. (ang.).
  8. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  9. IHAR. A może pszenica twarda. [dostęp 2015-01-30].
  10. J. Falkowski, J. Kostrowicki, Geografia rolnictwa świata, Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 2001, ISBN 83011335808.
  11. Andrzej Hołdys. Żegnaj, holocenie. „Wiedza i Życie”, s. 57–58. Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  12. Franco Rollo, Massimo Ubaldi. Otzi’s last meals: DNA analysis ofthcintestinal content ofthe Neolithic glacier mummy from the Alps. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. Vol. 99, No. 20, s. 12594–12599, 2002-10-01. National Academy of Sciences. ISSN 0027-8424. (ang.). 
  13. Wheat Domestication – The History and Origins of Floury Grains. [dostęp 2015-01-03].
  14. Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.
  15. Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 72. ISBN 83-7425-368-1.
  16. Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 73. ISBN 83-7425-368-1.
  17. Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.