Rigel

gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona

Rigel (Beta Orionis, β Ori) – najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona, szósta pod względem jasności gwiazda nocnego nieba (+0,18m), odległa o 863 lata świetlne od Słońca.

Rigel
β Orionis
Ilustracja
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Orion

Rektascensja

05h 14m 32,30s[1]

Deklinacja

−08° 12′ 06″[1]

Paralaksa (π)

0,00378 ± 0,00034[1]

Odległość

863 ± 77 ly
264,7 ± 23,8 pc

Wielkość obserwowana

0,13[2] (0,05 – 0,18[3])m

Ruch własny (RA)

+1,31 ± 0,40 mas/rok[1][4]

Ruch własny (DEC)

+0,50 ± 0,30 mas/rok[1][4]

Prędkość radialna

17,8 ± 0,4 km/s[5]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

błękitny nadolbrzym

Typ widmowy

B8 Ia[6]

Masa

23 M[7]

Promień

78,9 ± 7,4 R[8]

Metaliczność [Fe/H]

−0,06 ± 0,10[6]

Wielkość absolutna

−7,84m[9]

Jasność

1,20 +0,25−0,21×105 L[8]

Prędkość obrotu

25 ± 3 km/s[7]

Przyspieszenie grawitacyjne

1,75 ± 0,1[7]

Wiek

8 ± 1 mln lat[6]

Temperatura

12 100 ± 150 K[7]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

Centrum Galaktyki

Półoś wielka

8361 pc[10]

Mimośród

0,0908[10]

Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 19 Ori
2MASS: J05143226-0812060
Bonner Durchmusterung: BD−08°1063
Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 194
Boss General Catalogue: GC 6410
Katalog Henry’ego Drapera: HD 34085
Katalog Hipparcosa: HIP 24436
Katalog jasnych gwiazd: HR 1713
SAO Star Catalog: SAO 131907
Algebar; Elgebar[11]

Nazwa edytuj

Tradycyjna nazwa tej gwiazdy, Rigel, wywodzi się od arabskiego ‏رجل الجوزاء اليسرى‎ Rijl Jauza al-Yusra, co oznacza „lewą stopę Środkowego” (Oriona). Po raz pierwszy ukazała się w tym brzmieniu w Tablicach alfonsyńskich w roku 1252[11]. Arabska nazwa pochodzi prawdopodobnie z X wieku[12], Jauza („Środkowy”[13]) to starsza nazwa Oriona. Do gwiazdy odnosi się także arabskie wyrażenie ‏رجل الجبار‎ rijl al-jabbār, czyli „stopa olbrzyma”, która jest źródłem rzadko używanych wariantów takich, jak Algebar oraz Elgebar[11]. W Tablicach alfonsyńskich nazwa jest podzielona na człony: „Rigel” i „Algebar”, z dopiskiem et dicitur Algebar. Nominatur etiam Rigel[14]. Inne określenia z XVII wieku są następujące: Regel (autor – Giovanni Battista Riccioli), Riglon (Wilhelm Schickard), oraz Rigel Algeuze lub Algibbar (Edmund Chilmead)[11]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Rigel dla określenia tej gwiazdy[15].

Choć jest oznaczona jako Beta Orionis, jest najjaśniejszą gwiazdą swej konstelacji, jaśniejszą niż Betelgeza – ta jednak jest gwiazdą zmienną i mogła być czasowo jaśniejsza[13].

Charakterystyka obserwacyjna edytuj

 
Położenie gwiazdy Rigel w gwiazdozbiorze Oriona

Rigel jest najlepiej widoczny w zimowe wieczory na półkuli północnej oraz latem na półkuli południowej[16]. Na południu Rigel jest pierwszą jasną gwiazdą gwiazdozbioru Oriona, którą można dostrzec podczas wschodu konstelacji[17]. Rigel jest jedną z najważniejszych gwiazd w astronawigacji ze względu na jasność oraz łatwą lokalizację – jest widoczny z każdego oceanu na Ziemi (wyjątkiem są obszary znajdujące się na północ od 82° szerokości geograficznej północnej, w środkowej części Oceanu Arktycznego).

Spektroskopia edytuj

Od roku 1943 widmo tej gwiazdy (typu B8) było wykorzystywane jako stabilny punkt odniesienia, na podstawie którego dokonywano klasyfikacji innych gwiazd. Rigel ma Wskaźnik barwy (B–V) o wartości −0,03 (oraz wskaźnik U–B o wartości −0,66)[18], co oznacza, że jest widoczny jako biała bądź błękitno-biała gwiazda[19]. Okresowe zmiany w atmosferze powodują znaczące zmiany w widmie. Linie spektralne ukazują m.in. emisję, absorpcję, tzw. profil P Cygni oraz odwrotny profil P Cygni bez wyraźnej okresowości[20]. W konsekwencji gwiazda była klasyfikowana jako typ B8 Iab lub B8 Iae[9][21].

Paralaksa edytuj

Pomiary paralaksy wykonane przez satelitę Hipparcos wykazały, iż Rigel znajduje się w odległości 863 lat świetlnych, przy błędzie pomiaru rzędu 9%[1]. Na podstawie wcześniejszych pomiarów spektroskopowych dystans szacowano na 360–500 parseków (1200–1600 lat świetlnych)[22][23].

Charakterystyka fizyczna edytuj

Rigel jest najprawdopodobniej gwiazdą potrójną. Widocznemu gołym okiem nadolbrzymowi towarzyszy słabsza gwiazda, która sama jest gwiazdą podwójną[13].

Rigel A edytuj

 
Porównanie Słońca i Rigela

Jest to biało-błękitny nadolbrzym, należący do typu widmowego B8. Ma około 120 tysięcy razy większą jasność od Słońca[8], około 79-krotnie większy promień[8] i 23-krotnie większą masę. Temperatura powierzchni wynosi 12 000 K[7]. W przyszłości gwiazda przekształci się w czerwonego nadolbrzyma i zakończy życie w eksplozji supernowej[13].

Rigel należy do gwiazd zmiennych (typu Alfa Cygni)[24]. Jego jasność waha się od 0,05 do 0,18m w okresie 25 dni.

 
Rigel (na lewo i w dół od środka), oświetlana przezeń mgławica IC 2118 i pobliskie gwiazdy

Oddalona o 2,5° na niebie i co najmniej 40 lat świetlnych w przestrzeni mgławica IC 2118 świeci dzięki rozpraszaniu światła tego nadolbrzyma[13].

Towarzysze edytuj

Rigel B
 
Rektascensja

05h 14m 32,049s[25]

Deklinacja

−08° 12′ 14,78″[25]

Wielkość obserwowana

6,67m[26]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

Gwiazda spektroskopowo podwójna

Typ widmowy

B9v + B9V[27]

Masa

3,84 M (Ba)[27] oraz 2,94 M (Bb)[27]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

środka masy układu

Okres orbitalny

9,86 dnia

W 1822 roku Friedrich Georg Wilhelm Struve odkrył, że Rigel jest gwiazdą wizualnie podwójną[28]. Towarzysząca gwiazda ma jasność 6,8m i jest odległa na niebie o 9,5 sekundy kątowej (pomiar z 2014 r.)[28]. Oba składniki są dostrzegalne przy pomocy większości teleskopów amatorskich, jednak duża różnica w jasności może utrudniać obserwacje w przypadku teleskopów o średnicy poniżej 15 cm[29]. Przy oszacowanej odległości Rigela, odległość Rigela B od gwiazdy centralnej to ponad 2200 au. Od czasu jego odkrycia, nie zaobserwowano ruchu orbitalnego, chociaż obie gwiazdy charakteryzują się podobnym wspólnym ruchem własnym[28][30]. Minimalny okres orbitalny układu może wynosić około 18 tysięcy lat[27].

W XIX wieku odkryto, że także Rigel B jest gwiazdą podwójną, której składniki są bardzo podobne i widoczne na niebie w odległości kątowej zmieniającej się od niecałych 0,1″ do prawie 0,2″[31]. Interferometria plamkowa w 2009 roku pozwoliła zaobserwować dwie prawie identyczne gwiazdy, oddalone o 0,124″[31]. Mają one obserwowaną wielkość 7,6m, a szacowany okres orbitalny to 63 lata[27].

Widmo gwiazdy Rigel B wskazuje, że jest to gwiazda spektroskopowo podwójna, składająca się z dwóch gwiazd ciągu głównego, których okres orbitalny jest równy 9,86 dnia. Obie z nich należą do typu widmowego B9. Rigel B może być zatem układem potrójnym, choć nie jest to pewne; także Rigel A był podejrzewany o podwójność, jednak aktywność atmosfer nadolbrzymów czasem imituje obecność towarzyszącej gwiazdy[32].

Gwiazda o jasności 15,4m, oddalona o 44,6 sekund łuku na północ jest uznawana jako czwarty składnik układu (składnik D), jednak nie wiadomo, czy faktycznie jest związana grawitacyjnie z resztą układu[28]. Jeśli jest związana z pozostałymi, to jest to pomarańczowy karzeł o typie widmowym K, okrążający je w czasie rzędu ćwierć miliona lat[13].

Znaczenie kulturowe edytuj

Rigel jest prawdopodobnie tożsamy z gwiazdą nazwaną w mitologii nordyckiej Palcem Orvandila[33].

W chińskiej astronomii jest siódmą gwiazdą, tworzącą Asteryzm Trzech Gwiazd (参宿七 Shēnxiù Qī).

W Japonii Ród Minamoto wybrał Rigela na swój symbol ze względu na jego białą barwę, nazywając go Genji-boshi (源氏星), podczas gdy Ród Taira wybrał Betelgezę. Klany te uczestniczyły w Wojnie Gempei; postrzegane były jako dwie gwiazdy, które rozdzielał jedynie Pas[34][35][36]. W Japonii Rigel znany był również jako Gin-waki (銀脇), czyli „Srebrna gwiazda przy pasie” (jap. Mitsu-boshi).

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f F. van Leeuwen. Validation of the new Hipparcos reduction. „Astronomy and Astrophysics”. 474, s. 653–664, listopad 2007. DOI: 10.1051/0004-6361:20078357. arXiv:0708.1752. Bibcode2007A&A...474..653V. 
  2. J.R. Ducati. VizieR Online Data Catalog: Catalogue of Stellar Photometry in Johnson’s 11-color system. „CDS/ADC Collection of Electronic Catalogues”. 2237, s. 0, 2002. Bibcode2002yCat.2237....0D. (ang.). 
  3. E.F. Guinan, J.A. Eaton, R. Wasatonic, H. Stewart i inni. Times-Series Photometry & Spectroscopy of the Bright Blue Supergiant Rigel: Probing the Atmosphere and Interior of a SN II Progenitor. „Proceedings of the International Astronomical Union”. 5, s. 359, 2010. DOI: 10.1017/S1743921310009798. Bibcode2010HiA....15..359G. (ang.). 
  4. a b Rigel w bazie SIMBAD (ang.)
  5. G.A. Gontcharov. Pulkovo Compilation of Radial Velocities for 35 495 Hipparcos stars in a common system. „Astronomy Letters”. 32 (11), s. 759–771, listopad 2006. DOI: 10.1134/S1063773706110065. Bibcode2006AstL...32..759G. (ang.). 
  6. a b c N. Przybilla, K. Butler, S.R. Becker, R.P. Kudritzki. Quantitative spectroscopy of BA-type supergiants. „Astronomy and Astrophysics”. 445 (3), s. 1099–1126, January 2006. DOI: 10.1051/0004-6361:20053832. Bibcode2006A&A...445.1099P. (ang.). 
  7. a b c d e N. Przybilla. Mixing of CNO-cycled matter in massive stars. „Astronomy and Astrophysics”. 517, s. A38, 2010. DOI: 10.1051/0004-6361/201014164. Bibcode2010A&A...517A..38P. (ang.). 
  8. a b c d Ehsan Moravveji, Edward F. Guinan, Matt Shultz, Michael H. Williamson i inni. Asteroseismology of the nearby SN-II Progenitor: Rigel. Part I. The MOST High-precision Photometry and Radial Velocity Monitoring. „The Astrophysical Journal”. 747 (1), s. 108–115, March 2012. DOI: 10.1088/0004-637X/747/2/108. Bibcode2012ApJ...747..108M. (ang.). 
  9. a b M. Shultz i inni, An observational evaluation of magnetic confinement in the winds of BA supergiants, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”, 438, 2014, s. 1114, DOI10.1093/mnras/stt2260, Bibcode2014MNRAS.438.1114S, arXiv:1311.5116.
  10. a b Anderson E., Francis C.: HIP 24436. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-06-21]. (ang.).
  11. a b c d Allen, Richard Hinckley: Star Names: Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications Inc., 1963, s. 312–13. ISBN 0-486-21079-0.
  12. Paul Kunitzsch: Arabische Sternnamen in Europa. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1959, s. 46. OCLC 459286272.
  13. a b c d e f Jim Kaler: RIGEL (Beta Orionis). [w:] STARS [on-line]. 2009-06-26. [dostęp 2017-06-27]. (ang.).
  14. P. Kunitzsch. The Star Catalogue Commonly Appended to the Alfonsine Tables. „Journal for the History of Astronomy”. 17, s. 89, 1986. Bibcode1986JHA....17...89K. 
  15. Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2017-02-01. [dostęp 2017-05-27].
  16. Appendix C. W: Fred Schaaf: The Brightest Stars. Hoboken, New Jersey: Wiley, 2008, s. 257. ISBN 0-471-70410-5.
  17. David Ellyard, Wil Tirion: The Southern Sky Guide. Wyd. 3rd. Port Melbourne, Victoria: Cambridge University Press, 2008, s. 58–59. ISBN 978-0-521-71405-1.
  18. B. Nicolet. Photoelectric photometric Catalogue of homogeneous measurements in the UBV System. „Astronomy and Astrophysics Supplement Series”. 34, s. 1–49, 1978. Bibcode1978A&AS...34....1N. (ang.). 
  19. The Colour of Stars. [w:] Australia Telescope, Outreach and Education [on-line]. Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, 2004. [dostęp 2016-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-22)].
  20. Sara Rother: A time series study of Rigel, a B8Ia supergiant. 2009.
  21. J. Bally. Overview of the Orion Complex. „Handbook of Star Forming Regions”, s. 459, 2008. arXiv:0812.0046. Bibcode2008hsf1.book..459B. 
  22. R.M. Humphreys. Studies of luminous stars in nearby galaxies. I. Supergiants and O stars in the Milky Way. „Astrophysical Journal”. 38, s. 309, 1978. DOI: 10.1086/190559. Bibcode1978ApJS...38..309H. 
  23. Dorrit Hoffleit, Carlos Jaschek: The Bright star catalogue. Wyd. 5. Yale University Observatory, 1991.
  24. Ehsan Moravveji, Andres Moya, Edward F. Guinan. Asteroseismology of the nearby SN-II Progenitor: Rigel. Part II. ε-mechanism Triggering Gravity-mode Pulsations?. „The Astrophysical Journal”. 749 (1), s. 74–84, April 2012. DOI: 10.1088/0004-637X/749/1/74. Bibcode2012ApJ...749...74M. (ang.). 
  25. a b DENIS Consortium. VizieR Online Data Catalog: The DENIS database (DENIS Consortium, 2005). „VizieR On-line Data Catalog: B/denis. Originally published in: 2005yCat.2263....0T”. 1, 2005. Bibcode2005yCat....102002D. (ang.). 
  26. Roscoe F. Sanford. The Spectrographic Orbit of the Companion to Rigel. „Astrophysical Journal”. 95, s. 421, 1942. DOI: 10.1086/144412. Bibcode1942ApJ....95..421S. (ang.). 
  27. a b c d e Tokovinin. MSC - a catalogue of physical multiple stars. „Astronomy & Astrophysics Supplement Series”. 124, s. 75, 1997. DOI: 10.1051/aas:1997181. Bibcode1997A&AS..124...75T. 
  28. a b c d Mason et al.: WDS J05145-0812A. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
  29. Robert, Jr. Burnham: Burnham’s Celestial Handbook. Nowy Jork: Dover Publications, 1978, s. 1300.
  30. Regal Rigel. W: Peter Jedicke, Levy, David H.: The New Cosmos. Waukesha: Kalmbach Books, 1992, s. 48–53.
  31. a b Brian D. Mason, William I. Hartkopf, Douglas R. Gies, Todd J. Henry i inni. The High Angular Resolution Multiplicity of Massive Stars. „The Astronomical Journal”. 137 (2), s. 3358, 2009. DOI: 10.1088/0004-6256/137/2/3358. arXiv:0811.0492. Bibcode2009AJ....137.3358M. 
  32. Spectroscopic Binary Catalogue (SB9). [w:] D.Pourbaix [on-line]. [dostęp 2016-03-13].
  33. Richard Cleasby, An Icelandic-English Dictionary, Clarendon Press, 1874, s.v. auvandils-tá.
  34. Steve Renshaw, Saori Ihara: Yowatashi Boshi; Stars that Pass in the Night. Griffith Observer, październik 1999. [dostęp 2016-05-09].
  35. Daijirin, wyd. Dai 2-han shinsōban, Tōkyō: Sanseidō, 1999, s. 815, ISBN 978-4-385-13902-9, OCLC 47619750.
  36. Hōei Nojiri „Shin seiza jyunrei”, s. 19 ISBN 978-4-12-204128-8.