Wikipedia

Roszpunka

Roszpunka, roszponka (Valerianella Miller) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Obejmuje ok. 64[4], 65[5] do 77[6][7] gatunków. Rośliny te występują w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce rośnie 7 gatunków – wszystkie jako rośliny introdukowane, z czego trzy są tylko przejściowo dziczejące[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają najczęściej suche tereny skaliste, częste są także w krajobrazie rolniczym, na polach, i w na siedliskach ruderalnych (np. na starych murach)[9].

Roszpunka
Ilustracja
Morfologia (roszpunka warzywna)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

szczeciowce

Rodzina

przewiertniowate

Rodzaj

roszpunka

Nazwa systematyczna
Valerianella Miller
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Typ nomenklatoryczny

Valerianella locusta (L.) Laterrade[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Są to rośliny zielne o silnie rozgałęzionych widlasto pędach[4], z drobnymi kwiatami, rozróżniane głównie na podstawie budowy owoców, które zaopatrzone są w rozmaite przydatki (haczyki, kolce, włoski, papierzaste oskrzydlenie i spłaszczone wyrostki)[9].

Niektóre gatunki uprawiane i używane są jako warzywa, zwłaszcza roszpunka warzywna V. locusta[4].

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Zasięg rodzaju obejmuje Eurazję w strefie klimatu umiarkowanego, na obszarze od Wysp Brytyjskich i Portugalii na zachodzie po Afganistan na wschodzie. Poza tym przedstawiciele rodzaju obecni są w północnej Afryce[4][9]. W Europie rosną 24 gatunki[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Turcja, gdzie obecnych jest 31 gatunków[9]. Jako rośliny introdukowane roszpunki rosną w Azji Wschodniej i Ameryce Południowej[6].

Gatunki flory Polski[8][10]

Morfologia edytuj

Pokrój
Rośliny jednoroczne (rzadko dwuletnie[6]) o pędach osiągających do 40 cm wysokości[9], od nasady lub przynajmniej w górnej części rozgałęzione widlasto[11]. Pędy nagie lub w różnym stopniu owłosione[6], czasem z zadziorkami[11].
Liście
Dolne często skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, zwykle zaokrąglone[9][6]. Górne liście naprzeciwległe, zwykle zrośnięte nasadami[6]. Ich blaszka najczęściej z ząbkami, czasem jest całobrzega[6], rzadko klapowana lub nawet pierzasto-sieczna[9][6].
Kwiaty
Drobne, obupłciowe, skupione w luźne lub skupione baldaszkowate lub główkowate kwiatostany, w których obrębie kwiaty wyrastają w dwuramiennych wierzchotkach[11]. Poszczególne kwiaty siedzące, wsparte są lancetowatymi lub podługowatymi przysadkami[6]. Kielich różnie wykształcony – rzadko zredukowany całkowicie i na owocach niewidoczny, częściej w postaci rąbka z uszkami lub ząbkami, trwały, zachowujący się na owocach. Korona kwiatu u nasady i do połowy, czasem wyżej zrośnięta z pięciu płatków w rurkę, w górze lejkowata, przy czym wolne, rozpostarte końce płatków mogą być równe lub jeden z nich bywa większy od reszty[11]. Korona zwykle biała, jasnoniebieska lub różowawa[9]. Pręciki trzy. Słupek pojedynczy, z dolną zalążnią, trójkomorowy, przy czym tylko w jednej komorze rozwija się zalążek. Szyjka słupka kończy się trójramiennym znamieniem[9].
Owoce
Niełupki owłosione lub nagie[6], zawierające pojedyncze nasiono, z różnie wykształconymi, często zupełnie zmarniałymi komorami płonnymi. Na szczycie z rąbkiem trwałego kielicha różnie wykształconym[9]. W czasie owocowania rąbek kielicha twardnieje, wznosi się prosto, rozchyla albo rozdyma. Może być całobrzegi lub zwieńczony 3–6 kolcami lub haczykami, nigdy nie jest jednak pierzasty[6]. Jego budowa jest istotną cechą diagnostyczną[4].
  •  
    Liście roszpunki warzywnej jako warzywo
  •  
    Kwiatostan roszpunki warzywnej
  •  
    Owoce roszpunki ząbkowanej

Systematyka edytuj

Synonimy

Masema Dulac, Odontocarpa Necker ex Rafinesque, Polypremum Adanson[3], Siphonella (Torr. & A. Gray) Small[12], Fedia, Pseudobetckea[4]

Pozycja systematyczna

Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae[2][12][4].

Wykaz gatunków[7][6]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
  4. ↑ a b c d e f g h David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 958, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  5. ↑ Arnelas Itziar i inni, Molecular Systematics of Valerianella Mill. (Caprifoliaceae): Challenging the Taxonomic Value of Genetically Controlled Carpological Traits, „Plants”, 11, 10, 2022, s. 1276, DOI: 10.3390/plants11101276 [dostęp 2023-05-16].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Valerianella Mill.. [w:] Plants of the World [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-06-17].
  7. ↑ a b Valerianella. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-06-17].
  8. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ a b c d e f g h i j Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 319. ISBN 0-333-74890-5.
  10. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 192. ISBN 978-83-925110-5-2.
  11. ↑ a b c d Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 339.
  12. ↑ a b Genus: Valerianella Mill.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-17].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Roszpunka&oldid=73103461”