Ruch robotniczy na ziemiach polskich

Powstanie ruchu robotniczego w Polsce wiąże się z rozwojem klasy robotniczej uformowanej w wyniku uprzemysłowienia miast ziem polskich.

Przyczyny

Druga połowa XIX wieku to intensywny rozwój społeczeństwa przemysłowego na ziemiach polskich, podówczas pozostających pod zaborami (austriackim, pruskim i rosyjskim). Duże znaczenie mają ziemie Królestwa Polskiego, które były poddane silnej rusyfikacji i rozwojowi ośrodków przemysłowych (np. kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy, w tym: sukiennicze i bawełniane manufaktury łódzkie).

Ciężkie warunki materialne pracowników najemnych, nieregulowany prawem czas pracy czy zatrudnianie nisko opłacanych kobiet rodziły w środowiskach robotniczych poczucie krzywdy oraz wspólnego interesu klasowego. Na konflikt klasowy nakładał się konflikt narodowościowy. Właścicielami i nadzorcami byli na ogół ludzie innej narodowości: Niemcy, Żydzi, Anglicy, Francuzi i inni. Polska klasa robotnicza wywodziła się w dużej części ze wsi. W jej otoczeniu znalazło się jednak również wielu zubożałych rzemieślników, a także szlachta, pozbawiona ziemi przez zaborców. Ostatnia grupa wniosła do fabryk pamięć powstań i tradycji narodowych oraz świadomość polityczną.

Napięcie społeczno-ekonomiczne stworzyło warunki dla rozwoju polskiego ruchu socjalistycznego i komunistycznego. Siłę polityczną lewicy w Polsce osłabiała kwestia walki Polaków o niepodległe państwo, która to walka była tematem zmonopolizowanym przez prawicę i Kościół katolicki w Polsce. Stąd w polskim ruchu robotniczym przewagę miał kierunek łączący kwestie społeczno-ekonomiczne i narodowe.

Strajki robotnicze w okresie zaborów i II Rzeczypospolitej

Na obecnych ziemiach polskich ruch robotniczy formował się w strajkach i manifestacjach ulicznych. Pierwsze strajki wybuchły na pruskim Śląsku:

• 1847 – strajki górników w Królewskiej Hucie (dzisiejszy Chorzów)
• 1850 – strajki w Siemianowicach, Mysłowicach i Rybniku.
• 1871 – bunt robotniczy w Królewskiej Hucie – strajk górników kopalni Król spowodowany wprowadzeniem tzw. marek kontrolnych (znaczków, które górnicy mieli otrzymywać przy wjeździe do pracy, a zwracać przy wyjeździe), które postrzegano jako zwiększenie kontroli i pretekst do wydłużenia czasu pracy; zakończył się rozproszeniem protestujących przez wojsko i mieszczan
• 1889 – strajki na Górnym Śląsku (14 tys. górników, postulat skrócenia czasu pracy).

Od lat 70. XIX wieku zaczęły wybuchać także strajki na terenie Królestwa Polskiego i Wielkopolski:

• 1871 – strajki w warszawskich fabrykach Lilpopa (trwał trzy dni, zakończył się aresztowaniem trzech robotników) i Apfelbauma
• 1872:
  • strajk w fabryce Karola Scheiblera w Łodzi – zakończył się osadzeniem dwóch osób w warszawskiej cytadeli
  • strajk w fabryce Cegielskiego w Poznaniu
• 1883 – strajk w zakładach Hielle i Dittricha w Żyrardowie – wywołany obniżką płac szpularek; stłumiony przez wojsko, w wyniku czego zginęły trzy osoby
• 1892 – bunt łódzki – masowe strajki, w których domagano się ośmiogodzinnego dnia pracy, podwyżki zarobków i swobód politycznych; zakończony rozruchami krwawo stłumionymi przez wojsko, w wyniku czego zginęło ok. 100 osób, a 300 zostało rannych
• 1897 – strajk w Hucie Bankowej w Dąbrowie Górniczej – stłumiony przez wojsko, które zabiło 5 osób, a 160 aresztowano
• 1902 – strajk 5000 budowlanych we Lwowie – zakończony interwencją policji i huzarów węgierskich, co spowodowało śmierć 5 osób i obrażenia ponad 2000
• 1904 – strajki górników naftowych w Borysławiu, Krośnie, Równym i Potoku – żądano ośmiogodzinnego dnia pracy, podwyżki zarobków i udogodnień socjalnych; po czterech tygodniach zakończył się obietnicami ustępstw ze strony przemysłowców, czego jednak nie dotrzymano
• Rewolucja 1905 roku – seria masowych strajków i starć w Imperium Rosyjskim, która swoim zasięgiem objęła także ziemie Królestwa Polskiego. W czasie jej trwania w Łodzi zamordowano przemysłowca Juliusza Kunitzera, a w Warszawie podjęto nieudaną próbę zamachu na oberpolicmajstra Karla Nolckena, a także odbyło się wiele krawawo stłumionych demonstracji i strajków w Warszawie, Łodzi, Sosnowcu, Dąbrowie, Ostrowcu, Częstochowie, Radomiu, Kamiennej i Kielcach

W późniejszym czasie strajki zaczęły być regularnie krwawo tłumione, także w okresie II Rzeczypospolitej:

• 1918 – demonstracja komunistyczna w Warszawie – stłumiona przez wojsko, w wyniku czego zabito i zraniono kilkanaście osób
• 1920 – strajk kolejarzy w Poznaniu - stłumiony przez policję, w wyniku czego 9 osób zginęło, a 30 odniosło rany
• 1921:
  • strajk kolejarzy w Warszawie, w czasie którego część osób aresztowano i osadzano w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej; w odpowiedzi PPS ogłosił strajk powszechny
  • rozruchy głodowe w Rawiczu, w wyniku których zginęło 7 osób
• 1923 – zamieszki w Krakowie – wybuchły po otoczeniu przez policję i wojsko Domu Robotniczego, w którym miał się odbyć wiec; w ich efekcie zginęło 18 cywilów oraz 15 żołnierzy
• 1930 – krwawy piątek w Zawierciu – krwawo stłumiony przez policję szturm na budynek magistratu, którego dokonali bezrobotni z powodu opóźnień w wypłacie zasiłków; w efekcie zginęły trzy osoby
• 1936:
  • Strajk w fabryce Semperit w Krakowie – rozpędzony przez policję, która pobiła kilka osób; w odpowiedzi ogłoszono strajk powszechny, w czasie którego policja zabiła 7 osób, a kilkadziesiąt raniła podczas marszu robotników na Rynek Główny po wiecu w ogrodzie Związku Zawodowego Kolejarzy przy ul. Warszawskiej
  • Krwawy czwartek we Lwowie – protesty bezrobotnych spacyfikowane przez policję, w czasie których zastrzelono robotnika Władysława Kozaka; jego pogrzeb przerodził się w zamieszki stłumione przez wojsko, w efekcie których straciło życie 19 (według oficjalnych danych) lub 49 (według prasy komunistycznej) osób

Związki zawodowe i partie polityczne

Schemat polskich partii robotniczych, socjalistycznych i komunistycznych

Powoływano związki zawodowe, na początku o charakterze drobnomieszczańskim, następnie inicjatywę przejęli socjaliści

• 1869 – doszło do pierwszych spotkań i wystąpień robotniczych w Prowincji Poznańskiej,
• 1877–1878 – Ludwik Waryński założył pierwsze „kasy oporu” i „koła rewolucyjne”, które opracowały w 1879 program brukselski. Następnie doszło do scalenia kółek socjalistycznych i utworzenia w 1882 Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, nazywanej Wielkim Proletariatem lub I Proletariatem. Program zakładał obalenia kapitalizmu w drodze rewolucji światowej. Na rozwój ruchu robotniczego na ziemiach polskich znaczny wpływ wywarł udział wielu Polaków w I Międzynarodówce (m.in. Konstantego Bobczyńskiego) i Komunie Paryskiej oraz współpraca z europejskimi myślicielami socjalistycznymi oraz działaczami robotniczymi.
• 1882–1888 – miały miejsce pierwsze aresztowania działaczy kółek socjalistycznych.
• 1892 – powstała PPS i PPSD;
• 1893 – powstała SDKPiL.
• 1906 – nastąpił podział na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną

W następnych latach powstały narodowe partie żydowskie (Bund, Poalej Syjon) i ukraińskie (Ukraińska Partia Socjalistyczno-Demokratyczna). Wpływy w środowiskach robotniczych uzyskała także Narodowa Demokracja oraz ruch chrześcijański.

W okresie II wojny światowej partie robotnicze działały w konspiracji (oba odłamy socjalistyczne tj. WRN i PS, następnie RPPS). W 1942 z inspiracji kierownictwa ZSRR utworzono PPR.

Po zakończeniu działań wojennych możliwość legalnego działania w kraju uzyskały tylko organizacje komunistyczne i częściowo socjalistyczne (do 1948 rok tzw. odrodzona PPS) oraz SP (1964 r. większość działaczy zawiesiła działalność). Następnie tylko podporządkowane PZPR, m.in. Zrzeszenie Związków Zawodowych. Inne organizacje działały na emigracji lub w podziemiu.

W 1980 powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, którego celem była walka o interesy klasy robotniczej.

Obecnie na terenie Rzeczypospolitej Polski istnieje wiele organizacji, stowarzyszeń, partii oraz związków zawodowych, które odwołują się do tradycji i działalności rewolucyjnego ruchu robotniczego.

Zobacz też

• 1 maja w Polsce
• Socjalizm w Polsce
• Komunizm w Polsce
• Pieśni rewolucyjne

Bibliografia

• A. Leszczyński, Ludowa historia Polski, Warszawa 2020.
• Mała Encyklopedia PWN, wydanie drugie, poprawione.
• W. Najdus, Rozwój ruchu strajkowego w Galicji w latach 1900-1914, „Przegląd Historyczny”, 48 (3), 1957, s. 460-490.
• Wielka Encyklopedia Polonica, 2000.
• K. Zielińska, Historia najnowsza, 2005.