Ryki

miasto w województwie lubelskim

Rykimiasto w Polsce położone w województwie lubelskim, w powiecie ryckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ryki.

Ryki
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Pałac Stanisława Poniatowskiego
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Powiat

rycki

Gmina

Ryki

Data założenia

1442

Prawa miejskie

1782–1810, ponownie otrzymały je w 1957[1]

Burmistrz

Jarosław Żaczek

Powierzchnia

27,22[2] km²

Populacja (31.12.2021)
• liczba ludności
• gęstość


9498[3]
353,9 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 81

Kod pocztowy

08-500

Tablice rejestracyjne

LRY

Położenie na mapie gminy Ryki
Mapa konturowa gminy Ryki, w centrum znajduje się punkt z opisem „Ryki”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej znajduje się punkt z opisem „Ryki”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Ryki”
Położenie na mapie powiatu ryckiego
Mapa konturowa powiatu ryckiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Ryki”
Ziemia51°37′29″N 21°55′59″E/51,624722 21,933056
TERC (TERYT)

0616044

SIMC

0956980

Urząd miejski
ul. Karola Wojtyły 29
08-500 Ryki
Strona internetowa

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. Ryki liczyły 9498 mieszkańców[3].

Historia edytuj

Założono je w XV w. jako wieś królewską[4] i charakter taki zachowały do końca XVIII wieku. Początkowo Ryki wchodziły w skład starostwa radomskiego w województwie sandomierskim. Od końca XVI wieku należały do starostwa stężyckiego, a od pierwszej połowy XVII wieku tworzyły starostwo niegrodowe, dzierżawione przez Ossolińskich i Lubomirskich.

Od 1759 roku starostą ryckim był kasztelan Stanisław Poniatowski herbu Ciołek, wojewoda mazowiecki i starosta krakowski.

W 1782 roku Ryki uzyskały prawa miejskie, utraciły je w 1810 r. W 1836 roku dobra rządowe Ryk i Sarn nabył od Skarbu Publicznego Królestwa Polskiego hrabia Jan Nepomucen Jezierski, który w latach 1836–1843 założył 31 stawów hodowlanych, uruchomił 4 młyny i tartak. Gospodarstwo rybackie należało do z najlepiej prowadzonych w Królestwie, a Ryki nazywano „stolicą karpi”. Jezierski zlecił także przebudowę dawnego pałacu Stanisława Poniatowskiego. Budowa traktu lubelskiego w 1835, a także linii kolejowej z Łukowa do Dęblina wpłynęły na ożywienie gospodarcze. Ryki były ważnym ośrodkiem ruchu chasydzkiego. Pierwsza samodzielna Gmina Żydowska w Rykach powstała w 1842 roku. W połowie XIX wieku prawie 50% mieszkańców stanowili Żydzi[5].

 
Ryki podczas okupacji niemieckiej w listopadzie 1939 roku

Od 1906 roku wieś należała do hrabiego Adama Feliksa Ronikiera, a następnie w roku 1913 stała się własnością Marty Ludwiki Marchwickiej – ostatniej właścicielki. W chwili wybuchu II wojny światowej we wsi mieszkało 4500 osób. Niemieckie naloty zniszczyły część zabudowy Ryk 10 i 11 września 1939 roku. Podczas okupacji hitlerowskiej miała miejsce eksterminacja ludności oraz zniszczenia zabudowy. Po utworzeniu getta przez niemiecką administrację w marcu 1941 w Rykach żyło 3500 Żydów. Getto zostało zlikwidowane 7 maja 1942 roku. Większość żydowskich mieszkańców Ryk zamordowano w niemieckich obozach śmierci Treblinka i Sobibór. Po wojnie powolna odbudowa i niewielki rozwój, sytuację zmieniło utworzenie powiatu ryckiego w 1956 i przywrócenie praw miejskich w 1957. Wybudowano szpital, budynki oświatowe, uruchomiono zakłady mleczarskie oraz wytwórnię pasz treściwych. W 1976 powstała przetwórnia i zamrażalnia warzyw i owoców CSO Hortex o zdolności produkcyjnej 28 tys. ton rocznie, był to największy tego typu zakład w kraju, miał wielki wpływ na specjalizację upraw i intensyfikację plonów w okolicy[4].

Położenie edytuj

Miasto położone jest w północno-zachodniej części województwa lubelskiego, na pograniczu z województwem mazowieckim, przy drodze krajowej nr 17: WarszawaLublin 100 km na południowy wschód od Warszawy i 64 km na północny zachód od Lublina.

Ryki należą do historycznej ziemi stężyckiej położonej w północnej części Małopolskiej Sandomierszczyzny.

Geograficznie leżą w południowej części Wysoczyzny Żelechowskiej, części Niziny Południopodlaskiej. Położone są w odległości 64 kilometrów na północny zachód od Lublina nad rzeką Zalesianką (prawobrzeżny dopływ Wieprza).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do starego województwa lubelskiego.

Geneza nazwy edytuj

Nazwa Ryki pojawia się po raz pierwszy w notatce z 1439 roku jako Riki. Pochodzi prawdopodobnie od nazwy osobowej Ryk, użytej w liczbie mnogiej[6].

Kalendarium[7] edytuj

  • XI w. – tworzy się osada Sieciechów
  • XII w. – powstaje kasztelania sieciechowska, pierwszy ośrodek władzy na terenie lewo- i prawobrzeżnej Wisły, obejmujący swym zasięgiem obszar dzisiejszych Ryk
  • XIII i XIV w. – wzrost znaczenia Stężycy
  • XIV w. – upadek znaczenia Sieciechowa
  • II poł. XV w. – z ziem po byłej kasztelanii sieciechowskiej powstaje powiat stężycki. Gród Stężyca staje się głównym ośrodkiem polityczno-gospodarczym w regionie. Rozpoczynają w nim działalność sądy: grodzki i ziemski. Powstaje wówczas określenie ziemi stężyckiej w granicach, której leżały Ryki
  • 1397 – podział części województwa sandomierskiego na lewym brzegu Wisły na trzy powiaty: sandomierski, radomski i chęciński. Starostwo stężyckie – wraz z Rykami – zostało podporządkowane władzy radomskiego starosty grodowego. Sądy: grodzki i ziemski, przeniesiono ze Stężycy do Radomia
  • 1424 – wzmiankowana wieś królewska Riki
  • 1568 – wyłączenie ze starostwa radomskiego starostwa stężyckiego, wraz z przeniesieniem do Stężycy sądów: grodzkiego i ziemskiego
  • 1570 – pierwsza znana wizytacja parafii w Rykach, istniał wówczas drewniany kościół pw. św. Jakuba Apostoła
  • 1570 – pierwsza informacja o działaniu szkoły parafialnej
  • 1585 – z południowo-wschodnich ziem starostwa stężyckiego utworzono starostwo ryckie, z siedzibą w Rykach
  • 1591 – dziedzic wsi Zalesie, Mikołaj Zaleski funduje szpital parafialny
  • 1598 – wizytacja parafialna podaje istnienie drewnianego kościoła pw. św. Stanisława bpa
  • 1617 – kolejna wizytacja parafialna podaje istnienie drewnianego kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny
  • 1622 – założone zostaje Bractwo Świętej Anny
  • 1637 – zostaje założone Bractwo Szkaplerza Świętego
  • 1653 – istniał już wybudowany przez ks. proboszcza Piotra Ciecierskiego drewniany kościół pw. św. Jakuba Apostoła
  • 1663 – starostwo ryckie składa się z jednego miasta: Okrzei, 3 folwarków: Brusów, Babice i Ownia, oraz 15 wsi: Ryki, Swaty, Sierskowola, Sarny, Bazanów, Oszczywilk, Ogonów, Rososz, Grabów, Chrustne, Babice, Dąbia, Wylezin, Skruda i Ownia
  • 1693 – powstaje kapela parafialna, jedyna ufundowana w diecezji krakowskiej w XVII w.
 
Chrystus Frasobliwy – figura z XVIII wieku
 
Głaz narzutowy – pomnik z tablicą upamiętniającą miejsce dawnej świątyni i miejsce złożenia prochów Stanisława Poniatowskiego – ojca Stanisława Augusta Poniatowskiegokróla Polski
  • 1718 – wichura niszczy kościół pw. św. Jakuba Apostoła
  • do 1736 – ks. proboszcz Władysław Zaleski wybudował nowy drewniany kościół pw. św. Jakuba Apostoła
  • 1736 – pierwsza wzmianka o istnieniu Bractwa Różańca Świętego
  • 2 lipca 1744 – spłonął kościół pw. św. Jakuba Apostoła
  • do 1757 – wybudowano pierwszy murowany kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła, dzięki ks. proboszczowi Aleksandrowi Trembińskiemu
  • 1762 – zmarł starosta rycki, kasztelan krakowski Stanisław Poniatowski, ojciec przyszłego króla Polski
  • 1782 – otrzymanie przez Ryki praw miejskich
  • 23 listopada 1793 – przeniesienie ze Stężycy do Ryk sądów: grodzkiego oraz ziemskiego
  • 1794 – wielki pożar niszczy większą część miasta
  • 1795 – 1809 – w wyniku III rozbioru Polski Ryki zostają przydzielone do zaboru austriackiego, w prowincji Galicja Zachodnia (Nowa Galicja)
  • 1809 – 1815 – Ryki przydzielone do Księstwa Warszawskiego, departamentu siedleckiego, powiat żelechowski
  • 1810 – utracenie praw miejskich
  • 1815 – Ryki znajdują się w granicach Królestwa Polskiego będącego częścią Imperium Rosyjskiego (zaboru rosyjskiego)[8]
  • 1816 – przynależność do województwa podlaskiego (przemianowane z departamentu siedleckiego), obwód łukowski, powiat żelechowski
  • 1836 – Ryki kupuje od Skarbu Państwa Jan Jezierski, zakładając hodowlę karpia. Dzięki temu Ryki stały się znane jako „stolica karpia”
  • 7 marca 1837 – przemianowanie województwa podlaskiego na gubernię siedlecką
  • 11 października 1842 – Ryki należą do powiatu łukowskiego (przemianowany z obwodu), okręg żelechowski (przemianowany z powiatu)
  • 1842 – powstaje samodzielna gmina żydowska, ważny ośrodek ruchu chasydzkiego[9]
  • 1 stycznia 1845 – przydzielenie do guberni lubelskiej (powstała z połączenia guberni lubelskiej i podlaskiej), powiatu łukowskiego, okręgu żelechowskiego
  • 3 marca 1859 – Ryki po raz pierwszy stają się gminą złożoną z gromad
  • 13 stycznia 1867 – przyłączenie do guberni siedleckiej (wyłączona z guberni lubelskiej), powiatu garwolińskiego
  • 1908 – 1914 – budowa nowego kościoła murowanego pw. Najświętszego Zbawiciela
  • 1908 – w Rykach żyło 2214 mieszkańców, w tym 2077 Żydów (93% ogółu mieszkańców), natomiast w 1921 r. – 3530 mieszkańców, w tym 2419 Żydów (68%)[9]
  • 22 stycznia 1916 – przydział do generał-gubernatorstwa warszawskiego, powiatu garwolińskiego
  • 2 sierpnia 1919 – przyłączenie do województwa lubelskiego, powiatu garwolińskiego
  • 1926 – powstaje Żydowski Bank Spółdzielczy[9]
  • 1936 – dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim[10]
  • 2 sierpnia 1939 – przydział do województwa warszawskiego, powiatu garwolińskiego
  • 1940 – rozebranie starego kościoła murowanego pw. św. Jakuba Apostoła
  • 7 maja 1942 – część mieszkańców getta Niemcy wywieźli do ośrodka zagłady w Sobiborze[9]
  • październik 1942 – likwidacja getta, podczas której większa część ludności została wywieziona do ośrodka zagłady w Treblince, a pozostała do obozu pracy[9]
  • 26 lipca 1944 – Armia Krajowa dokonuje wyzwolenia Ryk spod władzy okupanta niemieckiego
  • 1 stycznia 1956 – powstaje powiat rycki, wydzielony z powiatu garwolińskiego, leżący w województwie warszawskim
  • 1 stycznia 1957 – Ryki ponownie uzyskały prawa miejskie,
  • 1 czerwca 1975 – wprowadzono dwustopniowy podział wła[11]dzy na gminy i województwa, gmina Ryki została włączona do województwa lubelskiego
  • 1 stycznia 1999 – Ryki stają się siedzibą gminy i powiatu w nowym województwie lubelskim
  • 2000 – wybudowano radiowo-telewizyjne centrum nadawcze Ryki z masztem wys. 210 m
  • 2023 - otwarcie hali sportowo-widowiskowej[12]

Demografia edytuj

  • Piramida wieku mieszkańców Ryk w 2014 roku[13].


 

Zabytki edytuj

 
Cmentarz żydowski

Przed 1939 rokiem prawie 70% mieszkańców Ryk stanowiła ludność żydowska, ale zginęła w czasie wojny.

Gospodarka edytuj

Do największych zakładów pracy w Rykach należą Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Polski Ogród” Sp. z o.o.; Spółdzielnia Mleczarska Ryki; Juwent s.c. – producent urządzeń klimatyzacyjnych i wentylacyjnych oraz Juwent sp. z o.o. – producent drzwi antywłamaniowych[17].

Transport edytuj

 
Przystanek kolejowy w Rykach

Ryki to ważny węzeł drogowy. W pobliskiej Moszczance krzyżują się: droga europejska i droga krajowa:

Ważną rolę odgrywają również drogi lokalne do Żelechowa, Stężycy, Nowodworu i Serokomli. Głównym przewoźnikiem na terenie miasta i powiatu jest wydzielone 1 sierpnia 2016 ze zlikwidowanego PKS Puławy i przejęte przez miasto[18] Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Rykach Sp. z o.o.[19], który realizuje połączenia między innymi z Warszawą, Dęblinem, Lublinem, Puławami, Żelechowem, Baranowem, Łukowem i Maciejowicami oraz dysponuje dworcem autobusowym przy ul. Warszawskiej. Mniejszą rolę w mieście i powiecie odgrywa przedsiębiorstwo PKS Garwolin. Funkcjonuje również komunikacja prywatna, wykonująca częstsze połączenia z Lublinem i Warszawą oraz rzadsze z Puławami, Dęblinem, Poniatową i Żelechowem.

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 26 (ŁukówRadom). Znajduje się tu przystanek kolejowy, położony 2 km na południe od centrum miasta. PKP zapewnia bezpośrednie połączenia Ryk z Dęblinem, Lublinem, Łukowem i Białą Podlaską.

Administracja edytuj

Ryki są stolicą powiatu ryckiego. Ma w nich siedzibę starostwo powiatowe i inne instytucje powiatowe (urząd pracy itp.), sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, urząd skarbowy, stacja Sanepidu, inspektoraty ZUS oraz KRUS, komisariat Policji, oddział Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa itp. Miasto jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich[20]. Objęte jest też działalnością Lokalnej Grupy Działania „Lepsza Przyszłość Ziemi Ryckiej” oraz Lokalnej Grupy Rybackiej „W dolinie Tyśmienicy i Wieprza”[21][22].

Oświata edytuj

 
Lubelska Szkoła Wyższa w Rykach

Pierwsza szkoła w Rykach powstała w 1901 roku[23][24]. Obecnie (2012 rok) swoją siedzibę w Rykach mają:

  • Szkoła Podstawowa im. Mariana Osińskiego
  • Liceum Ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie
  • Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Jana Pawła II
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 1 im. Władysława Korżyka w Rykach
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 2 im. Leona Wyczółkowskiego
  • Pierwsze Prywatne Policealne Studium Zawodowe Dla Dorosłych
  • Lubelska Szkoła Wyższa w Rykach (dawniej: Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania)[25]
  • Pierwsze Policealne Studium Zawodowe dla Dorosłych

Kultura edytuj

 
Weekend z LRY 2012

Na rzecz kultury działa Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Rykach z siedzibą w pałacu Poniatowskiego. Wokół Centrum skupione są zespoły śpiewacze, szczególnie z okolicznych kół gospodyń wiejskich. Do cyklicznych imprez organizowanych w Rykach zaliczyć można: Święto Karpia z Pradoliny Wieprza, Przegląd Zespołów Śpiewaczych Kół Gospodyń Wiejskich, Jarmark Bożonarodzeniowy oraz Weekend z LRY (dwa ostatnie organizowane przez Fundację Obywatelskiego Rozwoju-Ryki)[26] (w 2015 roku zamiast Jarmarku Fundacja wydała płytę z kolędami). Na terenie Ryk ukazuje się tygodnik „Twój Głos Gazeta Powiatu Ryckiego”[27].

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

 
Kościół parafialny Najświętszego Zbawiciela w Rykach

Sport edytuj

W Rykach działają: Miejski Klub Sportowy „Ruch” Ryki (piłka nożna); Miejski Klub Sportowy „TUR” Ryki (trójbój siłowy); Klub Karate Tradycyjnego Ryki oraz Uczniowsko-Parafialny Klub Sportowy „Arka” Ryki (tenis stołowy, koszykówka)[29]. Fundacja Obywatelskiego Rozwoju-Ryki organizuje od sierpnia 2010 roku bieg uliczny „Run For Ryki”, a w latach 2011–2014 prowadziła Rycką Ligę Koszykówki[30][31]. Dostępna jest kryta pływalnia powiatowa.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Ryki, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-11-25].
  2. GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym. Stan w dn. 2022-01-01. Format XLSX tabl. 22
  3. a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2022-10-01].
  4. a b Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński „Mazowsze, mały przewodnik” Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 224.
  5. Historia miasta.
  6. Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 209. ISBN 83-04-02436-5.
  7. Encyklopedia Ryk, red. Tomasz Niemirowski, Ryki [wersja 2012.04.01].
  8. admin, Historia miasta, Gmina Ryki [dostęp 2023-01-13] (pol.).
  9. a b c d e https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/r/714-ryki/99-historia-spolecznosci/137971-historia-spolecznosci.
  10. Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
  11. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 listopada 1956 r. w sprawie utworzenia miasta Ryki w powiecie ryckim, województwie warszawskim Dz.U. z 1956 r. nr 52, poz. 234.
  12. Otwarcie Hali Sportowej Centrum Kultury i Sportu w Rykach – CENTRUM KULTURY I SPORTU W RYKACH [dostęp 2023-08-19] (pol.).
  13. Ryki w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  14. Ryki – Zespół dworsko -parkowy (XVIII w.). [dostęp 2017-10-10].
  15. Tomasz Niemirowski: ENCYKLOPEDIA RYK – strona 11.. [dostęp 2017-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-11)].
  16. Kościół Św. Jakuba w Rykach. [dostęp 2017-11-08].
  17. Gmina Ryki w pigułce. ryki.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-10)]..
  18. Strona PKS Ryki.
  19. Ryki przejęły część PKS Puławy. Jak sobie radzi nowy przewoźnik?, dziennikwschodni.pl [dostęp 2018-02-23].
  20. Członkowie. Unia Miasteczek Polskich. [dostęp 2016-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-20)]. (pol.).
  21. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Lepsza Przyszłość Ziemi Ryckiej”. lokalnagrupadzialania.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-20)]..
  22. Lokalna Grupa Rybacka „W dolinie Tyśmienicy i Wieprza”. lgr-lubelskie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-20)]..
  23. 110 lat minęło, www.ryki.pl.
  24. Historia szkolnictwa w Rykach, www.zso1ryki.home.pl. zso1ryki.home.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-12)]..
  25. Lubelska Szkoła Wyższa w Rykach; Strona główna.
  26. Jarmark | FORR – Fundacja Obywatelskiego Rozwoju – Ryki. forr.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-07)]..
  27. Twój Głos | Dęblin | Ryki | Powiat Rycki | Serwis informacyjny powiatu ryckiego, aktualności, wydarzenia.
  28. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-20].
  29. UPKS Arka – www.ryki.pl.
  30. Run For Ryki | FORR – Fundacja Obywatelskiego Rozwoju – Ryki. forr.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-07)]..
  31. Rycka Liga Koszykówki | FORR – Fundacja Obywatelskiego Rozwoju – Ryki. forr.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-10)]..

Linki zewnętrzne edytuj