Wikipedia

Rynek w Bielsku-Białej

Rynek – główny plac Starego Miasta w Bielsku-Białej (w administracyjnej dzielnicy Śródmieście Bielsko), położony w centralnej części tzw. Wzgórza Miejskiego, na którym rozlokowało się średniowieczne miasto Bielsko. Jest to prostokątny, pochylony ku wschodowi plac o wymiarach 80 × 60 m. Z narożników wychodzą po dwie ulice, w kierunku równoleżnikowym i południkowym (płn.-wsch.: Podcienie i Słowackiego, płd.-wsch.: Wzgórze i Schodowa, płd.-zach.: Cieszyńska i Kościelna, płn.-zach.: Celna i Kręta). Kształt placu nie zmienił się od czasów lokacji miasta w początkach XIV wieku, zabudowa zaś pochodzi głównie z XVIII i XIX wieku. Do rejestru zabytków jest wpisany zarówno cały układ urbanistyczny, jak i poszczególne kamienice przyrynkowe[1].

Rynek
Śródmieście Bielsko
Ilustracja
Widok ogólny Rynku
Państwo

 Polska

Miejscowość

Bielsko-Biała

Poprzednie nazwy

Ringplatz
Plac ZWM

Położenie na mapie Bielska-Białej
Mapa konturowa Bielska-Białej, w centrum znajduje się punkt z opisem „Rynek”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Rynek”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Rynek”
Ziemia49°49′16,0″N 19°02′33,0″E/49,821111 19,042500
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia

edytuj
 
Rynek na pocztówce około 1900, po prawej stronie widoczne dawne kamienice nr 11 i 12
 
Rynek jako plac targowy, około 1910
 
Panorama Bielska z rynkiem w okresie międzywojennym

Początki Rynku związane są z lokacją miasta Bielska, która nastąpiła na prawie niemieckim w początkach XIV wieku (pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1312). Mierzył 2 × 1,5 sznura, przy czym jeden sznur oznaczał współczesną miarą 43,2 m. Po czterech stronach wytyczono wąskie działki o szerokości 1,5 pręta (6,48 m), na których rozlokowały się domy mieszczan[2]. Układ urbanistyczny z dwiema ulica wychodzącymi pod kątem prostym z każdego narożnika jest typowy dla średniowiecznych miast śląskich. Domniemana lokalizacja pierwszego ratusza miejskiego i innych obiektów użyteczności publicznej na środku rynku jest trudna do potwierdzenia z uwagi na dokonaną w XVI wieku gruntowną niwelację terenu, zachowały się jedynie dwa niewielkie fragmenty murów[3]. Z okresu nowożytnego pochodzą zachowane i wyeksponowane w trakcie ostatniej przebudowy relikty kamiennej studni i budynku w zachodniej części placu utożsamianego z wartownią lub wagą miejską[4]. W trakcie badań archeologicznych odkryty też został drewniany zbiornik wodny z połowy XVI wieku[5] i późniejszy, murowany już, rezerwuar[6].

Jeszcze w XVIII wieku dominowała zabudowa drewniana, w 1746 na całym Starym Mieście było jedynie 8 domów w całości murowanych, a 12 częściowo[7]. Na współczesny wygląd Rynku największy wpływ miały odbudowy dokonywane po wielkich pożarach miasta w 1808 i 1836. Funkcję ratusza pełniła w latach 1759–1819 (według innych źródeł do pożaru w 1808[8]) kamienica pod nr 7 na rogu ulicy Celnej[9], a w latach 1819–1849 kamienica nr 9[10]. Jakkolwiek forma architektoniczna kamienic ulegała przekształceniom, układ przestrzenny placu pozostawał od średniowiecza w zasadzie niezmienny. Na planie katastralnym z 1836 uchwycony został podział na 32 nieruchomości[11], współcześnie jest ich 30 (przy czym numeracja dochodzi do liczby 32, dwa budynki powstały na połączonych działkach).

 
Rynek (plac ZWM) w latach 70. XX wieku

W XIX wieku centrum gospodarcze Bielska zaczęło przenosić się na Dolne Przedmieście, a Rynek stopniowo tracił na znaczenie na rzecz placu Töpferplatzu (plac Garncarski), który obecnie pod nazwą plac Bolesława Chrobrego jest faktycznym centralnym punktem miasta. Ostatnią inwestycją budowlaną i jedyną próbą przeniesienia na Rynek trendów zabudowy „wielkomiejskiej” typowej dla nowszych dzielnic była secesyjna kamienica pod nr 11–12 wzniesiona w 1912 dla Richarda Bichterlego[12]. Funkcję targową Rynek pełnił do połowy XX wieku. W połowie lat 50. płyta Rynku została przekształcona w skwer. Historyczna nazwa placu została w okresie PRL zmieniona na plac Związku Walki Młodych, która w formie „ZWM” [zedwuem] wciąż funkcjonuje wśród części mieszkańców, również młodych[13].

 
Zachodnia pierzeja Rynku w 2002 – odbudowa kamienicy nr 4-5

Na mocy decyzji z 14 marca 1953 cały zespół staromiejski (miasto Bielsko w ramach dawnego historycznego założenia miejskiego o wartości historycznej) został objęty ochroną jako zabytek[14]. W 1960 wpisano do rejestru zabytków większość kamienic przyrynkowych i wpis ten w kolejnych latach uzupełniano, pokrywając stopniowo wszystkie budynki[1]. Niemniej wieloletni brak inwestycji w remonty budynków, zmiana struktury społecznej (mieszkania kwaterunkowe) oraz utrata przez Rynek znaczenia jako placu handlowego po połączeniu Bielska i Białej doprowadziły w drugiej połowie XX wieku do daleko idącej degradacji placu, której symbolicznym zwieńczeniem była katastrofa budowlana w grudniu 1998 – zawalenie się kamienicy nr 4-5 w zachodniej pierzei[15][16][17].

 
Przebudowa płyty Rynku (2005)

W 2002 rozpoczęła się realizacja kompleksowego programu rewitalizacji Starego Miasta[18]. Jej pierwszym etapem zakończonym w grudniu 2004 była odbudowa zawalonej kamienicy wraz z przywróceniem całej zachodniej pierzei Rynku podcieni zamurowanych po pożarze z 1808. W latach 2005–2006 przebudowano płytę Rynku przekształconego w okresie PRL w skwer – przywrócono historyczny pomnik św. Jana Nepomucena, wyeksponowano relikty archeologiczne studni i budynku prawdopodobnej wagi miejskiej, a także wybudowano nowoczesną fontannę z rzeźbą Neptuna. W kolejnych latach kontynuowano przede wszystkim remonty konserwatorskie zaniedbanych kamienic, do roku 2022 ukończone były już prawie wszystkie spośród otaczających Rynek. W ślad za rewitalizacją poszła „moda na Starówkę”, znaczące zwiększenie jej popularności wśród mieszkańców i gości jako jednego z centrów życia kulturalnego i rozrywkowego w mieście[16][19]. Z drugiej strony przedmiotem krytyki bywa gentryfikacyjny charakter tych zmian[20], jak i konkretne inwestycje, w szczególności nowy wygląd płyty Rynku[21][22].

Płyta

edytuj

W centralnej części Rynku znajduje się fontanna z rzeźbą rzymskiego boga mórz Neptuna. Wybiega z niej w kierunku wschodnim sztuczny kanał o długości 15 m, przy zakończeniu którego umieszczono podświetlaną makietę całego placu. Zarówno fontanna, jak i kanał są zazwyczaj nieczynne zimą. W ścianę fontanny wmontowano elektroniczny zegar kwadransowy.

W części południowo-zachodniej znajduje się kopia XIX-wiecznego pomnika św. Jana Nepomucena. Oryginał umieszczono w latach 30. XX wieku w katedrze św. Mikołaja.

Na placu znajdują się dwie ekspozycje archeologiczne: fundamenty prawdopodobnie XVII-wiecznego budynku utożsamianego z wagą miejską (przykryte szkłem pancernym) oraz kamienna studnia z tego samego okresu. Są to relikty dawnej zabudowy Rynku odnalezione w czasie prac archeologicznych w latach 90. XX wieku.

W części zachodniej wydzielono przestrzeń, na której ustawiana jest estrada podczas koncertów i innych wydarzeń masowych odbywających się na Rynku.

Rynek posiada także liczne stylowe elementy małej architektury, a w części północnej i wschodniej – aleje drzew.

  •  
    Fontanna z Neptunem
  •  
    Kanał wodny
  •  
    Ekspozycja fundamentów wagi miejskiej
  •  
    Pomnik św. Jana Nepomucena
  •  
    Miejsce na estradę
  •  
    Makieta Rynku
  •  
    Rynek w lecie

Zabudowa

edytuj
 
Pierzeja zachodnia
 
Pierzeja południowa
 
Pierzeja północna
 
Pierzeja wschodnia

W zabudowie rynku dominują kamienice o skromnych cechach klasycystycznych z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku. Stoją one na wąskich, prostokątnych działkach siedliskowych, w kilku tylko przypadkach doszło do połączenia dwóch sąsiadujących parcel. Są to murowane budynki jedno- lub dwupiętrowe, zazwyczaj trójosiowe, z przelotowymi sieniami i świetlikami oraz klepkowymi drzwiami, a więc typowe dla niewielkich ośrodków miejskich, jakim było w tamtym czasie Bielsko. Do czasu wielkiego pożaru w 1808 wszystkie posiadały podcienia, które przy odbudowie zamurowano, obecnie zrekonstruowane tylko w pierzei zachodniej. Kilka budynków pochodzi z przełomu XIX i XX wieku wyraźnie odróżniając się stylistycznie od pozostałych[23].

Wybrane kamienice:

  • nr 1 – w latach 1756–1808 pełniła funkcję domu cechowego[24]
  • nr 4–5 – wzniesiona w stylu neorenesansowym latach 80. XIX wieku dla handlarza żelazem Heinricha Hoffmanna[25]; 4 grudnia 1998 zawaliła się w wyniku katastrofy budowlanej, odbudowana w 2004[17]
  • nr 6 – wzniesiona w 1892[26] w stylu neobarokowym dla dentysty Jakoba Grossmanna[25]
  • nr 7 – w latach 1759–1819[9] (według innych źródeł do pożaru w 1808[8]) pełniła funkcję ratusza miejskiego, następnie c. k. urzędu celnego (do czego nawiązuje nazwa ulicy Celnej), a w okresie międzywojennym była siedzibą Urzędu Kontroli Skarbowej[27]
  • nr 9 – wzniesiona w 1819 jako nowy ratusz; siedzibą magistratu była do 1849 (przeniesiony na ulicę Cieszyńską, gdzie w przebudowanym gmachu mieści się dziś Sąd Okręgowy), później służyła rozmaitym instytucjom publicznym, m.in. w latach 1906–1941 mieściło się tu muzeum miejskie[28]
  • nr 10 – w latach 1851–1903 siedziba bielskiego starostwa powiatowego
  • nr 11–12 – wzniesiona w 1912 w stylu secesyjnym dla Richarda Bichterlego, którego spadkobiercy prowadzili w niej aż do końca II wojny światowej restaurację „Pilsner-Hof”[29][30]
  • nr 15 – obecny neorenesansowy wygląd uzyskała wskutek przebudowy w latach 70. XIX wieku; w latach 1865–2015 mieściła się tu apteka „Pod Jeleniem”, najstarsza bielska apteka z tradycjami sięgającymi roku 1769; do ostatnich dni charakterystycznym elementem wystroju były oryginalne XIX-wieczne meble apteczne[31]
  • nr 17 – przebudowana w 1912 w stylu neobarokowym z elementami secesji wg projektu Ernsta Lindnera dla handlarza szkłem i porcelaną Karla Kupki[29][32]
  • nr 24 – w latach 1886–1898 była siedzibą poczty[33], od lat 70. XX wieku mieści się tu bar mleczny „Pierożek” określany jako kultowy[34][35]

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024 [dostęp 2024-06-29].
  2. ↑ Monografia, tom I ↓, s. 181.
  3. ↑ Monografia, tom I ↓, s. 185, 190.
  4. ↑ Monografia, tom I ↓, s. 321–329.
  5. ↑ Monografia, tom I ↓, s. 188.
  6. ↑ Monografia, tom I ↓, s. 329.
  7. ↑ Monografia, tom III ↓, s. 75.
  8. ↑ a b Kenig, Kominiak ↓, s. 20.
  9. ↑ a b Monografia, tom III ↓, s. 27.
  10. ↑ Monografia, tom III ↓, s. 30.
  11. ↑ Monografia, tom III ↓, s. 338.
  12. ↑ Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008, s. 21. ISBN 978-83-915603-0-3.
  13. ↑ Hanna Rozwadowska-Nycz: Geograficzne aspekty tożsamości lokalnej wybranych grup młodzieży Bielska-Białej. Praca magisterska. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2016, s. 51.
  14. ↑ Układy urbanistyczne i ruralistyczne: BIELSKO-BIAŁA – układ urbanistyczny Bielska. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach. [dostęp 2022-02-13].
  15. ↑ Monografia, tom IV ↓, s. 558.
  16. ↑ a b Grzegorz Błahut. Problem miejskiego centrum w obliczu dynamicznych przemian urbanistycznych i kulturowych – na przykładzie Bielska-Białej. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. 10, s. 105, 2010. [dostęp 2022-02-13]. 
  17. ↑ a b Zawaliła się kamienica. Największa katastrofa budowlana w historii Bielska-Białej. bielskobiala.naszemiasto.pl, 2011-12-30. [dostęp 2022-02-13].
  18. ↑ Rewitalizacja Bielskiej Starówki. Urząd Miejski w Bielsku-Białej. [dostęp 2022-02-13].
  19. ↑ Tomasz Ficoń: Efektywna rewitalizacja. Builder Polska, 2018-07-13. [dostęp 2022-02-13].
  20. ↑ Agnieszka Lamek-Kochanowska: Rewitalizacja czy gentryfikacja, co jest lepsze dla mieszkańców i jak je odróżnić?. Równość, 2019-10-22. [dostęp 2022-02-13].
  21. ↑ Ewa Furtak: Na bielskim Rynku były kiedyś trawniki, teraz jest cały w rzeźbach, bazalcie i granicie. Jak to zmienić?. Gazeta Wyborcza, 2021-07-21. [dostęp 2022-02-13].
  22. ↑ Mieszkańcy mają dość betonozy. Czy bielski Rynek może się znów zazielenić?. bielskobiala.pl, 2021-03-18. [dostęp 2022-02-13].
  23. ↑ Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000, s. 50. ISBN 978-83-902079-0-2.
  24. ↑ Kenig, Kominiak ↓, s. 22.
  25. ↑ a b Kenig, Kominiak ↓, s. 17.
  26. ↑ Bielsko-Biała: Zespół kamienic podcieniowych. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2022-03-21].
  27. ↑ Janoszek, Kominiak ↓, s. 20.
  28. ↑ Historia muzeum. Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej. [dostęp 2022-03-22].
  29. ↑ a b Kenig, Kominiak ↓, s. 21.
  30. ↑ Dziubek, Kominiak ↓, s. 127.
  31. ↑ Bielsko-Biała: spór o meble apteczne. rynekaptek.pl. [dostęp 2022-03-22].
  32. ↑ Janoszek, Kominiak ↓, s. 22.
  33. ↑ Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe MAPA. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.
  34. ↑ Marcin Czyżewski: Pierożek musi przetrwać, bo nigdzie nie ma takich klusek na parze. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2022-03-22]. Cytat: Przed pandemią w kultowym Pierożku kucharki na wigilię lepiły nawet 10 tys. uszek do barszczu.
  35. ↑ Wypięknieje kolejna kamienica. bielsko.info.pl. [dostęp 2022-03-22]. Cytat: Kamienica na bielskim Rynku o numerze 24, w której mieści się kultowy bar „Pierożek”, zyska nową elewację i dach.

Bibliografia

edytuj
  • Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-26-3.
  • Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-0-3.
  • Ewa Janoszek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach II Rzeczypospolitej. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-1-0.
  • Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021. ISBN 978-83-953489-1-4.
  • Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży: Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rynek_w_Bielsku-Białej&oldid=74131455”