Słonecznik
Słonecznik (Helianthus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje ponad 50 gatunków[4]. Występują one naturalnie w Ameryce Północnej na obszarze od Kanady po południowy Meksyk. Poza tym rozprzestrzenione zostały na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów równikowych[4]. W naturze rośliny te rosną na suchych lub wilgotnych siedliskach w obrębie prerii, formacji zaroślowych i leśnych[5]. W Polsce introdukowane i zadomowione już rosną trzy gatunki: słonecznik bulwiasty (topinambur) H. tuberosus, słonecznik dziesięciopłatkowy H. decapetalus i słonecznik jaskrawy H. × laetiflorus[6]. Kilka dalszych jest uprawianych, w tym zwłaszcza słonecznik zwyczajny H. annuus[6]. Niejasny jest stopień zadomowienia w Polsce słonecznika olbrzymiego H. giganteus, który odkryty został w 2016 roku zdziczały na przydrożu w Połańcu[7].
 Słonecznik zwyczajny | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
słonecznik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Helianthus L. Sp. Pl. 904. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Słonecznik zwyczajny jest ważną ekonomicznie rośliną oleistą – jego nasiona zawierają 25–32% tłuszczów. Jest też rośliną jadalną, ozdobną i wykorzystywaną leczniczo. Jadalnych bulw dostarcza słonecznik bulwiasty. Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[8].
Nazwa naukowa rodzaju nawiązuje do kształtu koszyczków i utworzona została z greckich słów helios znaczącego słońce i anthos znaczącego kwiat[9].
Morfologia edytuj
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne i byliny o łodygach wyprostowanych[9], grubych i sztywnych[10], czasem płożących i podnoszących się, osiągających od kilku cm do 3 m, rzadko nawet 5 m wysokości. Pędy są zwykle rozgałęzione w górnej części[9].
- Liście
- Pojedyncze, łodygowe i odziomkowe. Ulistnienie naprzeciwległe lub skrętoległe, albo też takie i takie – skrętoległe w górze pędu i naprzeciwległe w dolnej jego części. Liście ogonkowe lub siedzące. Blaszka często trójkątna, ale też równowąska, lancetowata do jajowatej, o nasadzie sercowatej do zbiegającej. Użyłkowanie rzadko jednożyłkowe, najczęściej od nasady odchodzą trzy główne wiązki przewodzące. Liście są całobrzegie lub piłkowane, rzadko klapowane, na powierzchni nagie lub owłosione, często ogruczolone (lepkie)[9].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub w większej liczbie, zebrane w baldachogroniaste, wiechowate lub kłosowate kwiatostany złożone. Okrywy najczęściej półkuliste, czasem walcowate lub dzwonkowate o średnicy od 0,5 do 4 cm, a u odmian uprawnych do ponad 20 cm. Listki na okrywach ułożone są zwykle w dwóch lub trzech rzędach, są trwałe. Dno kwiatostanowe płaskie lub słabo wypukłe, z plewinkami. Brzeżnych, bezpłodnych kwiatów języczkowych jest od 5 do kilkudziesięciu, u odmian uprawnych czasem znacznie ponad 100, i ich korona jest żółta. Obupłciowych i płodnych kwiatów rurkowych wewnątrz koszyczka jest u form dzikich od kilkunastu do ponad 100, a u odmian uprawnych i znacznie ponad tysiąc. Ich korony są żółte i czerwonawe, zwłaszcza w części szczytowej. Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 5[9].
- Owoce
- Niełupki stożkowate, mniej lub bardziej spłaszczone, nagie lub owłosione. Puchu kielichowego brak lub szybko odpada i składa się on z dwóch–trzech lancetowatych i ościstych łusek o długości do 5 mm i kilku drobniejszych (poniżej 2 mm)[9].
Systematyka edytuj
- Pozycja systematyczna
Rodzaj typowy dla plemienia Heliantheae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae[11].
Taksonomia w obrębie rodzaju jest bardzo kłopotliwa ze względu na dużą plastyczność fenotypową tych roślin, dużą łatwość i częstość tworzenia mieszańców oraz występowanie poliploidyzacji. Niektóre utrwalone mieszańce mają uznaną rangę taksonomiczną (np. Helianthus verticillatus i Helianthus × laetiflorus), ale wiele mieszańców nie jest opisywanych pod odrębnymi nazwami[9].
- Wykaz gatunków
- Helianthus agrestis Pollard
- Helianthus × alexidis B.Boivin
- Helianthus × ambiguus (Torr. & A.Gray) Britton
- Helianthus angustifolius L. – słonecznik wąskolistny
- Helianthus annuus L. – słonecznik zwyczajny
- Helianthus anomalus S.F.Blake
- Helianthus argophyllus Torr. & A.Gray
- Helianthus arizonensis R.C.Jacks.
- Helianthus atrorubens L.
- Helianthus bolanderi A.Gray – słonecznik Bolandera
- Helianthus × brevifolius (E.Watson) R.C.Jacks. & Guard
- Helianthus californicus DC. – słonecznik kalifornijski
- Helianthus carnosus Small
- Helianthus ciliaris DC.
- Helianthus × cinereus Torr. & A.Gray
- Helianthus cusickii A.Gray
- Helianthus debilis Nutt.
- Helianthus decapetalus L. – słonecznik dziesięciopłatkowy
- Helianthus deserticola Heiser
- Helianthus dissectifolius R.C.Jacks.
- Helianthus divaricatus L. – słonecznik nastroszony
- Helianthus × divariserratus R.W.Long
- Helianthus × doronicoides (Lam.) R.C.Jacks.
- Helianthus eggertii Small
- Helianthus exilis A.Gray
- Helianthus floridanus A.Gray ex Chapm.
- Helianthus giganteus L. – słonecznik olbrzymi
- Helianthus glaucophyllus D.M.Sm.
- Helianthus × glaucus Small
- Helianthus gracilentus A.Gray
- Helianthus grosseserratus M.Martens – słonecznik grubopiłkowany
- Helianthus heterophyllus Nutt.
- Helianthus hirsutus Raf. – słonecznik szorstkowłosy
- Helianthus inexpectatus D.J.Keil & Elvin
- Helianthus × intermedius R.W.Long
- Helianthus × kellermanii Britton
- Helianthus laciniatus A.Gray
- Helianthus × laetiflorus Pers. – słonecznik jaskrawy
- Helianthus laevigatus Torr. & A.Gray
- Helianthus longifolius Pursh
- Helianthus × luxurians E.Watson
- Helianthus maximiliani Schrad. – słonecznik Maksymiliana
- Helianthus microcephalus Torr. & A.Gray
- Helianthus mollis Lam. – słonecznik miękki
- Helianthus neglectus Heiser
- Helianthus niveus (Benth.) Brandegee
- Helianthus nuttallii Torr. & A.Gray
- Helianthus occidentalis Riddell
- Helianthus paradoxus Heiser
- Helianthus pauciflorus Nutt. – słonecznik szorstki
- Helianthus petiolaris Nutt.
- Helianthus porteri (A.Gray) Pruski
- Helianthus praecox Engelm. & A.Gray
- Helianthus pumilus Nutt.
- Helianthus radula (Pursh) Torr. & A.Gray
- Helianthus resinosus Small
- Helianthus salicifolius A.Dietr. – słonecznik wierzbolistny
- Helianthus schweinitzii Torr. & A.Gray
- Helianthus silphioides Nutt.
- Helianthus simulans E.Watson
- Helianthus smithiorum Heiser
- Helianthus strumosus L. – słonecznik miękkowłosy
- Helianthus tuberosus L. – słonecznik bulwiasty
- Helianthus verticillatus Small
- Helianthus winteri J.C.Stebbins
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-04].
- ↑ a b c Helianthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-22].
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 360. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 92, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Marcin Nobis i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21 [dostęp 2023-06-08].
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 427, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g Edward E. Schilling: Helianthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-22].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ Genus Helianthus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-21].