Saab 900

samochód osobowy segmentu D

Saab 900samochód osobowy klasy średniej produkowany przez szwedzkiego Saaba w latach 1978–1998.

Pierwsza generacja

edytuj
Saab 900 I
 
Saab 900 I
Producent

Saab

Projektant

Björn Envall
Tom Tjaarda
(Saab 900 sedan)

Zaprezentowany

1978

Okres produkcji

1978–1993

Miejsce produkcji

  Trollhättan
  Arlöv
  Uusikaupunki

Poprzednik

Saab 99

Następca

Saab 900 II

Dane techniczne
Segment

D

Typy nadwozia

2- i 4-drzwiowy sedan
2-drzwiowy kabriolet
3- i 5-drzwiowy liftback

Skrzynia biegów

4- i 5-biegowa manualna
3-biegowa automatyczna

Napęd

przedni

Długość

4685 mm
sedan, cabrio: 4680 mm

Szerokość

1690 mm
liftback, cabrio: 1695 mm

Wysokość

1425 mm
hatchback: 1405 mm
cabrio: 1400 mm

Rozstaw osi

2517 mm

Masa własna

1171–1320 kg

Zbiornik paliwa

63–68 l

Liczba miejsc

4–5

Bagażnik

hatchback: 602 l
sedan: 607 l
kabriolet: 374 l

Dane dodatkowe
Modele
bliźniacze

Saab 99
Saab 90

Pokrewne

Saab EV-1

Konkurencja

Alfa Romeo 75
Audi 80
Lancia Gamma
Volvo 240

 
Saab 900 I – tył
 
Saab 900 I w wersji trzydrzwiowej
 
Saab 900 I Sedan
 
Saab 900 I Cabriolet
 
Prototyp Saab 900 Safari

Saab 900 I został po raz pierwszy zaprezentowany w 1978 roku.

Konstrukcyjnie samochód bazował na modelu 99. Początkowo do produkcji wprowadzono dwu- i czterodrzwiowego sedana oraz trzy- i pięciodrzwiowego hatchbacka. W 1981 roku zbudowano najprawdopodobniej w dwóch egzemplarzach prototyp wersji kombi pod nazwą 900 Safari Wagon[1][2]. Podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie w 1984 roku zaprezentowano prototyp Saaba 900 Turbo 16V w wersji cabrio, którą do produkcji wprowadzono w 1986 roku. Samochód napędzał 2-litrowy turbodoładowany silnik o mocy 175 KM. Pierwsza seria trafiła na rynek amerykański[3].

W 1980 roku model wyposażono w kontroler doładowania APC (funkcja regulacji turbosprężarki pozwalająca na używanie niskooktanowej benzyny)[4].

Na początku 1985 roku Rolf Nilsson zwrócił się do wytwórni pojazdów niestandardowych w Nyköping z prośbą stworzenia specjalnie dla niego, na bazie modelu cabrio, wersji targa. Pojazd otrzymał składany, miękki dach. Poza zmienionym nadwoziem pojazd był całkowicie seryjny[5].

Rok 1986 to wprowadzenie i modernizacja modelu Turbo z intercoolerem, którego brakowało w wersji 145 KM produkowanej od 1979 do 1985 roku. W 1987 roku auto przeszło face lifting. Zmieniono m.in. przednie reflektory oraz atrapę chłodnicy i zderzaki[4].

Na początku 1990 roku zaprezentowano wersję z silnikiem o niskim stopniu doładowania i mocy 145 KM popularnie zwaną LPT (Low Pressure Turbo – Niskie Ciśnienie Turbo). Model LPT stanowił bezpośrednią alternatywę dla produkowanego między 1985 a 1993 rokiem mocnego 16-zaworowego silnika 2-litrowego turbo o mocy 175 KM. Wzrost mocy był niewielki jednak wystarczający poziom doładowania, stał się znacznie bardziej widoczny na wyższych poziomach. Odbiło się to na zużyciu paliwa, które było o 8% niższe niż w wersjach FPT (Full Pressure Turbo – Pełne Ciśnienie Turbo). W 1991 roku zastosowano dodatkowo 16-zaworowy silnik wolnossący o pojemności 2119 cm³ o mocy 141 KM. Kolektor dolotowy został powiększony i przebudowany dla lepszego i większego przepływu, zmieniono także w nim kolektor ssący i głowicę. Saaby 900 wyposażane były w silniki turbodoładowane o mocach od 145 KM we wcześniejszych wersjach do 185 KM bez katalizatora w mocnych, rzadkich i limitowanych wersjach Carlsson.

Samochód w Polsce jest znany również pod przydomkiem krokodyl[6]. Wyprodukowano 908 817 egzemplarzy.

Model nie był nigdy oferowany w polskiej sieci dealerskiej[7].

Wersje wyposażeniowe

edytuj

Samochody wyposażane były m.in.: w system ABS, szyberdach, podgrzewane przednie fotele oraz klimatyzację i skórzaną tapicerkę[8], centralny zamek oraz blokadę skrzyni biegów[9].

Wersje Turbo i Aero

edytuj

Pierwsze wersje turbo pojawiły się wraz z zaprezentowaniem następcy modelu 99. Modele 900 z motorem turbo zaczęto wytwarzać pod koniec 1979 roku. Gdy zaprezentowano pierwsze modele, były one jednymi z najszybszych samochodów na rynku. Deklasowały takie pojazdy jak BMW serii 5, który był wzorem prowadzenia i osiągów. Spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem wśród fanów marki i nie tylko.

Szczególnie w Stanach Zjednoczonych auta osiągały duży sukces za sprawą ciekawej stylistyki, bardzo mocnej budowy, dynamicznych silników i względnej ekonomice. Wraz z upływem lat przybyło wersji silnikowych różniących się mocą oraz innymi modernizacjami, np. zwiększaniem ciśnienia. W połowie lat 80. Saab zaprezentował wersję 16-zaworową (kod silnika B202), z turbosprężarką i intercoolerem mogła ona wytwarzać 175 KM bez katalizatora. W silnik ten wyposażano szczególnie wersje Turbo 16. W wersjach z katalizatorem moc wahała się od 160 do 163 KM. Specjalna wersja Turbo 16 Aero oznaczana SPG od nazwy (Special Performance Group – Specjalna Grupa Dokonaniowa) oferowana była na rynki Ameryki Północnej takie jak USA i Kanada. Posiadała ona specjalny body kit pozwalający autu osiągnąć prędkość 210 km/h, podczas gdy zwykłe wersje Turbo osiągały 200 km/h. Wersja ta posiadała inny grill i sportową trójramienną kierownicę.

900 CD

edytuj

Wersja specjalna przedłużona o 20 cm, wytwarzana jedynie w fabryce Valmet Automotive w Finlandii. Między 1979 i 1982 rokiem 900 CD były w wersji hatchback, później jako sedan.

900 Carlsson

edytuj

Wersja specjalna na rynek wewnętrzny Wielkiej Brytanii zaprezentowana w 1989 roku w hołdzie szwedzkiemu kierowcy wyścigowemu Erikowi Carlssonowi. Auto zaprezentowano rok po premierze większego modelu 9000 Carlsson w wersji CC (hatchback). 900-tka była dostępna tylko w wersji, gdzie kierownica znajdowała się po prawej stronie pojazdu. Auto wyprodukowano w 600 egzemplarzach. Charakteryzowały się one wzmocnionym silnikiem, tzw. „czerwona skrzynka” w Saabach oznaczała przyrost mocy o ok. 10 KM (ang. APC red box). Ponadto występowały tylko 3 kolory nadwozia do wyboru: czarny, biały i czerwony. Wszystkie modele 900 Carlsson dostępne były wyłącznie jako 3-drzwiowe hatchbacki, miały pomalowane całe nadwozie na jeden z 3 kolorów, włącznie (co jest unikatowe w modelu 900) ze zderzakami, posiadały (AirFlow body kit), który znacznie podnosił aerodynamikę i były zaopatrzone w podwójną chromowaną końcówkę układu wydechowego. Sercem tego modelu, tak jak w modelach Turbo i Aero, był doładowany 2-litrowy silnik o mocy 185 KM bez katalizatora. 900 z serii Carlsson były wyposażone seryjnie w elektrycznie sterowany szyberdach, elektrycznie sterowane siedzenie dla kierowcy i manualną klimatyzację, podczas gdy w wersjach Turbo / Aero za te dodatki trzeba było dopłacać.

Inne wersje

edytuj
  • GLE
  • GLi Gold
  • Tjugofem
  • C
  • Special Performance Group (SPG) – wersja limitowana powstała w liczbie 254 egzemplarzy w 1991 roku
  • S
  • EP
  • CD
  • Springtime in Sweden (SIS)
  • Enduro
  • Lux
  • SE
  • 1993 & 1994 Commemorative Edition
  • Ruby
  • Swedish Special Edition
  • Yacht Club – wersja limitowana powstała w liczbie 70 egzemplarzy zaprezentowana w marcu 1989 roku

[10].

  • Red Arrow – wersja limitowana powstała w liczbie 150 egzemplarzy przeznaczona na rynek holenderski
  • Silver Arrow – wersja limitowana
  • Jubilee – wersja limitowana wydana na 50-lecie marki Saab w liczbie 200 sztuk

Silniki

edytuj
Silnik Pojemność
skokowa
[cm³]
Typ silnika Silnik Średnica tłoka ×
Średnica cylindra
Moc maksymalna
[KM] przy obr./min
Maks. moment
obrotowy [Nm]
przy obr./min
Przyspieszenie
0–100 km/h [s]
Prędkość
maks. [km/h]
Droga
hamowania
100–0 km/h [m]
Lata
produkcji
Silniki nie doładowane:
2.0 GL 1985 R4 SAAB B201
4-cylindrowy, 8-zaworowy
SOHC (gaźnik pojedynczy)
90,0 × 78,0  100 (74)/5200 163/3500 14,6 165 b.d. 1979–1989
2.0 GL 1985 R4 SAAB B201
4-cylindrowy, 8-zaworowy
SOHC (gaźnik podwójny)
90,0 × 78,0  107 (79)/5200 165/3500 13,8 165 44,5 1979–1984
2.0 GL 1985 R4 SAAB B201
4-cylindrowy, 8-zaworowy
SOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  118 (87)/5500 168/3500 11,4 175 44,5 1979–1989
900 S 2.0 16V 1985 R4 SAAB B202
4-cylindrowy, 16-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  126 (92)/6100 170/3000 11,0 185 42,8 1987–1993
900 SE 2.1 16V 2119 R4 SAAB B212
4-cylindrowy, 16-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwaBosch K-Jetronic)
93,0 × 78,0  141 (103)/6000 180/2900 10,5 185 42,5 1991–1993
Silniki doładowane
900 2.0 Kat. (Turbo) 1985 R4 SAAB B201
4-cylindrowy, 8-zaworowy
Turbodoładowanie
SOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  145 (107)/5000 235/3000 9,8 190 42,8 1979–1985
900 2.0 Turbo Intercooler
(bez katalizatora)
1985 R4 SAAB B201
4-cylindrowy, 8-zaworowy
Turbodoładowanie, intercooler
SOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  155 (115)/5000 235/3000 9,8 200 42,8 1985–1989
900 2.0 Kat.
(LPT – Low Pressure Turbo)
1985 R4 SAAB B202
4-cylindrowy, 16-zaworowy
Turbodoładowanie, intercooler
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  145 (107)/5600 202/3000 11,0 190 42,8 1990–1993
900 2.0 Kat.
(Turbo 16, S)
1985 R4 SAAB B202
4-cylindrowy, 16-zaworowy
Turbodoładowanie, intercooler
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  160 (120)/5500 255/3000 9,6 205 41,5 1984–1993
900 2.0 Turbo 16, S
(bez katalizatora)
1985 R4 SAAB B202
4-cylindrowy, 16-zaworowy
Turbodoładowanie, intercooler
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  175 (130)/5500 273/2800 8,5 217 41,5 1984–1993
900 2.0 Turbo Carlsson / Airflow
(bez katalizatora)
1985 R4 SAAB B202
4-cylindrowy, 16-zaworowy
Turbodoładowanie, intercooler
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  185 (138)/5500 273/2800 8,0 217 41,5 1990–1992
(tylko na rynek brytyjski)

W kulturze popularnej

edytuj

Pojazdem w latach 1981–1983 poruszał się Agent 007 James Bond w książkach autorstwa Johna Gardnera, który kontynuował serię powieści „Licence Renewed”, „For Special Services” oraz „Icebreaker”. Stworzony został także specjalny pojazd wyposażony we wszystkie gadżety opisane w książkach Gardnera, który umieszczono w Muzeum Saaba w Trollhättan[11].


Druga generacja

edytuj
Saab 900 II
 
Saab 900 II
Producent

Saab

Projektant

Björn Envall
Einar Hareide

Zaprezentowany

lipiec 1993

Okres produkcji

1994–1998

Miejsce produkcji

  Trollhättan
  Uusikaupunki

Poprzednik

Saab 900 I

Następca

Saab 9-3

Dane techniczne
Segment

D

Typy nadwozia

3- i 5-drzwiowy hatchback
2-drzwiowy kabriolet

Skrzynia biegów

5-biegowa manualna
4-biegowa automatyczna

Napęd

przedni

Długość

4638 mm

Szerokość

1712 mm

Wysokość

1994–1997: 1435 mm
1997–1998: 1438 mm

Rozstaw osi

2601 mm

Masa własna

1280–1380 kg

Zbiornik paliwa

68 l

Liczba miejsc

4–5

Test Euro NCAP

 

Bagażnik

494 – 1314 l[12]

Dane dodatkowe
Pokrewne

Opel Calibra
Opel Vectra

Konkurencja

Alfa Romeo 155
Audi 80
Volvo S40

 
Saab 900 II – tył
 
Saab 900 II w wersji trzydrzwiowej
 
Saab 900 II Cabriolet

Saab 900 II został po raz pierwszy zaprezentowany w Trollhättan 21 lipca 1993 roku i od razu spotkał się z dużym zainteresowaniem: w przeciągu pierwszych 10 dni jego produkcji do Saaba wpłynęło blisko 3000 zamówień.

 
Deska rozdzielcza modelu 900 z wyłączonym systemem Night Panel
 
Deska rozdzielcza modelu 900 z włączonym systemem Night Panel

Auto gotowe było już w 1991 roku, jednak względy finansowe wstrzymały wprowadzenie go do produkcji, która ruszyła w 1994 roku dzięki zastrzykowi finansowemu nowego właściciela – General Motors. Był to pierwszy Saab skonstruowany we współpracy z amerykańskim koncernem, który w 1990 roku stał się właścicielem większościowego pakietu akcji spółki[13]. Konstrukcyjnie samochód bazował na płycie podłogowej Opla Vectry i Calibry[14], jednak zarówno stylistyka, jak i zastosowana technika pozostały charakterystyczne dla szwedzkiej marki. Wśród miłośników Saaba nowy model zyskał przydomek 900NG.

Współpraca z GM wymusiła na Saabie reorganizację systemu pracy: o ile Saab 900 I-generacji powstawał w przeciągu 100 godzin, nowy model opuszczał linię już po niespełna 30 godzinach.

Korzystając z doświadczeń konstruktorów lotniczych Saaba w modelu 900NG wprowadzano wygaszanie oświetlenia deski rozdzielczej nazwane Night Panel, tak aby nie męczyć wzroku kierowcy w trakcie jazdy nocnej. Wnętrze pojazdu przypomina kokpit samolotu[14].

W 1994 roku wprowadzono na rynek wersję cabrio z elektrycznie sterowanym dachem[3][14].

W 1998 roku wprowadzono model Saab 9-3. Saab zapewniał, że wprowadzono blisko 1100 poprawek i ulepszeń, natomiast wizualnie oba modele różnią jedynie detale. Saab 9-3 I był produkowany do 2002 roku. Zmiana nazwy tłumaczona była potrzebą ujednolicenia nazewnictwa z właśnie debiutującym większym modelem 9-5.

Wyprodukowano łącznie 273 568 egzemplarzy.

Oryginalne rozwiązania

edytuj
  • Sensonic

Skrzynia biegów Sensonic dostępna była wyłącznie w silnikach z turbodoładowaniem. Podobnie jak w zwykłej skrzyni biegów zastosowano klasyczną dźwignię zmiany biegów, wprowadzono jednak automatyczne, komputerowo sterowane sprzęgło. Sensonic zdobył wiele nagród, z czasem Saab wycofał się jednak z produkcji, ze względu na wysokie koszty napraw i dużą awaryjność.

Wersje wyposażeniowe

edytuj
  • S
  • SE

Samochód występował w kilku wersjach wyposażenia, te same wersje mogły się od siebie różnić w zależności od tego, na jaki rynek były przeznaczone. W niektórych krajach konkretne warianty wyposażenia występowały tylko w połączeniu z określonym silnikiem (np. w USA wersja S występowała tylko z silnikiem bez turbodoładowania, a silniki V6 i Turbo były dostępne w wariancie SE).

Standardowo samochód wyposażony był m.in.: w elektryczne sterowanie szyb, elektryczne sterowanie lusterek, poduszkę powietrzną, system ABS, odtwarzacz kasetowy, wspomaganie kierownicy oraz centralny zamek i system Night Panel[15]. Opcjonalnie samochód wyposażyć można było m.in. w klimatyzację oraz podgrzewane fotele[14], a także zintegrowany z tylną kanapą fotelik dziecięcy. Drugi można było nabyć opcjonalnie. Wersje z silnikiem V6 standardowo wyposażone były w układ TCS[12].

Wersje przeznaczone na rynek szwedzki wyposażone był w czarne skrzynki[15].

Na przełomie 1993/1994 roku w fabryce Valmet Automotive opracowano wersję coupe pojazdu, której jednak nie wprowadzono do produkcji[16].

Opcjonalnie pojazd doposażyć można było m.in.: w skórzaną tapicerkę, podgrzewane fotele, odtwarzacz CD oraz tempomat[12].

Wersje limitowane

edytuj
  • Série Spéciale – wersja limitowana powstała w 1995 roku[17].
  • Talladega – wersja limitowana powstała w 1996 roku w liczbie 300 sztuk. Auto charakteryzuje się m.in.: przednim spojlerem ze zintegrowanymi światłami przeciwmgłowymi, 16-calowymi alufelgami, sportowym zawieszeniem, ABS, elektrycznie sterowanymi szybami i lusterkami[18].
  • Swiss Edition – wersja limitowana powstała specjalnie na rynek szwajcarski w marcu 1996 roku[19].
  • Men in Black – wersja limitowana zaprezentowana w listopadzie 1997 roku. Auto powstało na cześć filmu Men in Black. Auto charakteryzuje się czarnym metalizowanym lakierem, zderzakami w kolorze nadwozia, elektrycznie sterowanymi szybami, elektrycznie sterowanymi i podgrzewanymi lusterkami, czarną tapicerką, klimatyzacją manualną, immobilizerem oraz wskaźnikiem temperatury zewnętrznej[20].
  • Sun Beach
  • Mellow Yellow – wersja limitowana powstała w 1997 roku na bazie wersji cabrio w liczbie 210 egzemplarzy. Do każdego pojazdu dołączony był ekstrawagancki zegarek szwajcarskiej firmy IWC na pasku w kolorze żółtym. Samochód wyróżniał się charakterystycznym żółtym kolorem oraz alufelgami i atrapą chłodnicy w kolorze tytanowym, a także obniżonym zawieszeniem firmy Rinspeed[21].

Silniki

edytuj
Silnik Pojemność
skokowa
[cm³]
Typ silnika Silnik Średnica tłoka ×
Średnica cylindra
Moc maksymalna
[KM] przy obr./min
Maks. moment
obrotowy [Nm]
przy obr./min
Przyspieszenie
0–100 km/h [s]
Prędkość
maks. [km/h]
Droga
hamowania
100–0 km/h [m]
Lata
produkcji
Silniki niedoładowane
900 S 2.0i 16V 1985 R4 SAAB B206l
4-cylindrowy, 16-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  133 (99)/6100 180/4300 10,3 200 41,5 1993–1994
900 S 2.0i 16V 1985 R4 SAAB B204l
4-cylindrowy, 16-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  130 (97)/6100 177/4300 10,5
auto.: 12,5
198
auto.: 188
41,5 1993–1999
900 SE 2.3i 16V 2290 R4 SAAB B234l
4-cylindrowy, 16-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 90,0  150 (110)/5700 210/4300 9,5
auto.: 10,5
210
auto.: 203
41,5 1993–1998
900 2.5 SE 24V 2498 V6 SAAB B258l
6-cylindrowy, 24-zaworowy
DOHC (wtrysk paliwa)
81,6 × 79,6  170 (125)/5900 227/4200 8,7
auto.: 9,2
225 42 1993–1998
Silniki doładowane
900 2.0 16V
Turbo S/ Talladega
1985 R4 SAAB B204l
4-cylindrowy, 16-zaworowy
Turbodoładowanie
DOHC (wtrysk paliwa)
90,0 × 78,0  185 (136)/5750 263/2100 8,0 228 40,8 1993–1998


Przypisy

edytuj
  1. Tom Joslin: Ultra Rare One of Two Saab 900 Wagon – Swede Dreams Are Made Of This. jalopnik.com, 2012-12-05. [dostęp 2015-01-23].
  2. Strona internetowa Saab Safari.
  3. a b Marcin Zasada: Kultowe wozy – Kabriolet dopracowany do perfekcji – Saab 900. autocentrum.pl, 2005-08-08. [dostęp 2015-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-23)].
  4. a b Artur Kuśmierzak: Saab 900 I [awarie i problemy]. autokult.pl, 2013-02-17. [dostęp 2015-01-05].
  5. Saab 900 TC Targa. mellbergscustom.com. [dostęp 2015-05-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-29)].
  6. Saab 900 – Awangarda tylko dla odważnych?. fakt.pl, 2011-02-15. [dostęp 2015-01-05].
  7. Magazyn prawdziwych samochodów Classicauto, Saab 900, autor: Piotr Skowron, strony 68–69.
  8. Robert Rybicki: Saab 900 – Pół-samochód, pół-samolot. auto-swiat.pl, 2008-01-14. [dostęp 2015-01-05].
  9. Testujemy używane: Saab 900. motoryzacja.interia.pl, 2005-12-19. [dostęp 2015-03-01].
  10. Saab 900i „Yacht Club”. aebergon.perso.neuf.fr. [dostęp 2014-11-12].
  11. Czy Gad wygląda na wóz dla Bonda?. saabklub.pl, 2014-02-16. [dostęp 2015-12-28].
  12. a b c rud. Czym jeździć? – Wychowany na lotnisku SAAB 900. „Polskie czasopismo fachowe AUTO Technika motoryzacyjna”, s. 6–9, 1997. ISSN 0238-6440. (pol.). 
  13. Adam Jamiołkowski: Saab 900 2.3 16V – Opel po szwedzku. auto-swiat.pl, 2006-01-23. [dostęp 2015-01-05].
  14. a b c d Adam Włodarz: Wiking czy generał – Saab 900 (1993–1998). admoto.pl, 2005-03-25. [dostęp 2015-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
  15. a b Saab 900 NG. fiergloo.blog.pl, 2013-01-09. [dostęp 2015-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-02)].
  16. Saab 900 Coupé – never before published images. saabplanet.com, 2015-06-03. [dostęp 2015-06-03].
  17. Saab 900 S „Série Spéciale”. aebergon.perso.neuf.fr. [dostęp 2014-11-12].
  18. Saab 900 „Talladega”. aebergon.perso.neuf.fr. [dostęp 2014-11-12].
  19. Saab 900 „Swiss Edition”. aebergon.perso.neuf.fr. [dostęp 2014-11-12].
  20. Saab 900 „Men in Black”. aebergon.perso.neuf.fr. [dostęp 2014-11-12].
  21. Marcin Suszczewski/Talladega: Rozśpiewany Sonett. saabklub.pl, 2005-12-19. [dostęp 2015-12-28].