Saksofon
Saksofon (wł. sassofono, skrót: sass.; ang. saxophone, sax.) – instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych. Mimo metalowego korpusu, zaliczany jest do drewnianych, ponieważ posiada drewniany stroik, tak jak klarnet. Dźwięk wydobywa się przez czarę. Występuje w dziewięciu odmianach, różniących się wielkością i zakresem dźwięków[1]. Od najmniejszych saksofonów – soprillo, po największe – subkontrabasowe, najczęściej budowane w strojach B i Es (mniej typowe: C i F)[2].
Klasyfikacja naukowa | |
422.212-71 | |
Klasyfikacja popularna | |
instrument dęty drewniany | |
Skala instrumentu | |
Podobne instrumenty | |
Producenci | |
Selmer, Yanagisawa, Keilwerth, Buecher, Conn, King, Buffet, Yamaha |
Saksofon skonstruowany został przez Adolpha Saxa w pierwszej połowie XIX wieku. Od początku XX wieku wiele zapisów nut na saksofon powstało na zlecenie zamożnej, początkującej saksofonistki – Elizy Hall[3]. Współpracowała ona z kompozytorami takimi, jak: Claude Debussy, Gabriel Fauré, Vincent d’Indy i André Caplet[4]. Muzyka na ten instrument jest wzbogacona twórczością jego promotorów, np. niemieckiego saksofonisty Sigurda Raschèra czy francuskiego muzyka Marcela Mule[5].
Rodzina saksofonów
edytujDo podstawowych i najpopularniejszych odmian saksofonów zaliczają się[6]: sopranowy, altowy, tenorowy oraz baryton. Odmiany instrumentu strojone w C i F były początkowo przeznaczone do orkiestr symfonicznych, jednak nie cieszyły się wzięciem wśród muzyków. Ustąpiły najpowszechniejszym teraz wersjom w B i Es, powstałym z myślą o orkiestrach wojskowych[5]. Do saksofonów orkiestrowych zalicza się rzadko już spotykane mezzo-sopranowy strojony w F, sopranowy w C i tenorowy C melody.
Saksofony sklasyfikowane według rejestrów i strojenia[7]:
# | Saksofon | Strój | Skala |
---|---|---|---|
1 | soprillo | B | |
2 | sopraninowy | Es | |
3 | sopranowy | B | |
4 | altowy | Es | |
5 | tenorowy | B | |
6 | barytonowy | Es | |
7 | basowy | B | |
8 | kontrabasowy | Es | |
9 | subkontrabasowy | B |
Początki instrumentu
edytujHistoria saksofonu, w przeciwieństwie do większości instrumentów, nie jest długa. Nie ma on wcześniejszych odpowiedników, na których bazowałaby jego konstrukcja[8].
Saksofon został wynaleziony około 1841 roku przez belgijskiego budowniczego instrumentów – Adolpha Saxa. Pierwsza publiczna informacja o instrumencie (autorstwa Hectora Berlioza) ukazała się 12 czerwca 1842 roku w paryskim Journal des débats. Istnieją podejrzenia, że Sax chciał zaprezentować wynalazek na brukselskiej wystawie instrumentów w 1841 roku, jednak przesyłka zawierająca saksofon została zniszczona w niewyjaśnionych okolicznościach[9]. 3 lutego 1844 roku, podczas wystawy w Paryżu nowy instrument zademonstrowano parze królewskiej, Ludwikowi Filipowi i Marii Amelii[10].
Pomimo wielu pozwów sądowych (złożonych przez rywali Saxa, którzy powołali Stowarzyszenie Zjednoczonych Twórców Instrumentów, ang. Association of the United Instrument Makers), Sax opatentował saksofon w czerwcu 1846 roku[11] (wyłączność wygasła w 1866; w 1881 Sax rozszerzył zakres oryginalnego patentu[12]). Dowiedziawszy się o wniosku o wyłączne prawa Saxa do saksofonu, niechętni mu muzycy ogłosili, że instrument ten był od wielu lat znany w Niemczech. Odpowiedzią Saxa na insynuacje wrogów była propozycja odstąpienia od patentu, jeśli w ciągu dwunastu miesięcy przedstawiliby mu podobnie skonstruowany instrument. Konkurenci podważali innowacyjność Saxa i starali się doprowadzić do anulowania licencji wszystkich jego wynalazków. Według adwokata reprezentującego stowarzyszenie „saksofon nigdy nie istniał, nie mógłby istnieć i miał być uznany za zwykły szarlatański podstęp”[13].
Saksofon w różnych gatunkach muzycznych
edytujMuzyka klasyczna
edytujSaksofon został użyty jako instrument koncertowy kilka lat po powstaniu. W lutym 1844 roku Hector Berlioz wprowadził partie na saksofon do swojego dzieła chóralnego Chant Sacre. W grudniu pierwszy raz umieszczono nowy instrument w składzie orkiestry symfonicznej w operze Ostatni król Judei Kastnera[14]. Jeszcze przed opatentowaniem saksofonu przez twórcę, 31 lipca 1845 roku, francuskie wojsko włączyło go do swojej orkiestry marszowej[15]. Adolphe Sax został pierwszym profesorem gry na saksofonie w Konserwatorium Paryskim w 1858 roku. Pod koniec życia Saxa (zm. 1894) istniała już spora literatura muzyczna na saksofon[12]:
- 1845 – Jean-Georges Kastner : Variations Faciles et Brillante na saksofon solo i Sextour na 2 sopranowe, altowy, basowy i kontrabasowy;
- 1858 – Jean-Baptiste Singelee : Koncert na saksofony sopranowy i tenorowy oraz Fantaisie na barytonowy;
- 1861 – Richard Wagner dołączył sekcję saksofonów do orkiestry w czasie premiery opery Tannhäuser;
- 1862 – Jules Demersseman: Fantaisie sur un Theme Originale na saksofon altowy.
W późniejszych latach saksofon stawał się coraz bardziej popularny i był wykorzystywany w różnych dziełach:
- 1903 – Richard Strauss: Symphonia Domestica z partiami na saksofony sopranowy, altowy, barytonowy i basowy;
- 1904 – premiera utworu Vincenta d’Indy’ego Choral Varie w wykonaniu jednej z pierwszych saksofonistek, Eliza Hall (Copley Hall, Boston, Massachusetts);
- 1906 – Georges Sprok: Legend for saxophone and orchestra;
- 1911 – Claude Debussy: Rapsodia na saksofon altowy i orkiestrę (zamówiona przez Elizę Hall w 1901);
- 1917 – Béla Bartók: Drewniany Książę z partiami na saksofon altowy i tenorowy;
- 1922 – Maurice Ravel: Boléro na saksofon sopraninowy, sopranowy i tenorowy;
- 1922 – orkiestracja Obrazków z wystawy Modesta Musorgskiego;
- 1923 – George Gershwin: Błękitna rapsodia z trzema saksofonami – dwoma altowymi i tenorowym;
- 1928 – Anton Webern: Kwartet na klarnet, saksofon, skrzypce i fortepian;
- 1936 – Eugène Bozza : Aria na saksofon altowy.
Obecność saksofonu w składzie orkiestry symfonicznej była kluczowym celem Saxa. Od samego początku miał on jednak problemy z przekonaniem większej liczby muzyków i kompozytorów do swojego instrumentu. 30-latek nie cieszył się popularnością; w odpowiedzi na reformę składu orkiestr wojskowych założone zostało przez jego konkurentów Stowarzyszenie Zjednoczonych Twórców Instrumentów[16].
Saksofoniści klasyczni używają zwykle ustników wykonanych z ebonitu. Są one łatwiejsze do opanowania niż metalowe, które są wykorzystywane w muzyce rozrywkowej.
Niektórzy polscy saksofoniści klasyczni:
Jazz
edytujSaksofon znalazł pewne zastosowanie w muzyce poważnej, jednak najczęściej jest wykorzystywany w muzyce jazzowej. Był obecny w składzie zespołów wczesnego jazzu od 1914 roku, za czasów orkiestr Nowego Orleanu. Obecnie zajmuje stałą pozycję w instrumentarium jazzu współczesnego[18]. Kilku saksofonistów miało znaczący wkład (lub wpływ) w rozwój kolejnych jazzowych stylów muzycznych. Sidney Bechet reprezentował dixieland, u Hawkinsa słychać wykreowany przez Charliego Parkera i Dizzy’ego Gillespie bebop, Lester Young był inspiracją do powstania cool jazzu, Joe Henderson Sonny Rollins hard bop, a od tytułu płyty Colemana pochodzi nazwa free jazzu[19]. W 1933 roku Benny Carter jako pierwszy użył w swoim big-bandzie[16] sekcję aż pięciu saksofonów.
Do znanych saksofonistów jazzowych zaliczani są m.in.[20]:
- Janusz Muniak
- Zbigniew Namysłowski
- Włodzimierz Nahorny
- Jan „Ptaszyn” Wróblewski
- Krzysztof Urbański
- Sidney Bechet
- Johnny Hodges
- Sonny Stitt
- Benny Carter
- Coleman Hawkins
- Lester Young
- Ben Webster
- Dexter Gordon
- Charlie Parker
- Sonny Rollins
- John Coltrane
- Joe Henderson
- Johnny Griffin
- Cannonball Adderley
- Gerry Mulligan
- Stan Getz
- Paul Desmond
- Phil Woods
- Wayne Shorter
- Ornette Coleman
- Jan Garbarek (norweski muzyk polskiego pochodzenia)
-
Johnny Hodges z altowym Conn 6M i Al Sears w tle, Nowy Jork 1946
-
Ben Webster, saksofonista tenorowy, październik 1947
-
Sonny Stitt w 1976 roku, Nowy Jork
-
:Stan Getz, saksofonista tenorowy w 1958 roku
-
:Sonny Rollins w 2009 z saksofonem tenorowym; grywa też na sopranowym
Rock
edytujSaksofon znalazł ograniczone zastosowanie w rocku. Istnieją co prawda wykonawcy i grupy z saksofonem w stałym składzie, jednak nie mieszczą się w głównym nurcie muzyki tego gatunku. Większość zespołów wykorzystuje saksofon jako dodatkowy instrument.
Znani saksofoniści nierzadko znajdujący się w stałym składzie zespołów rockowych:
- Candy Dulfer
- Brian Travers , UB40
- Dick Heckstall-Smith, Colosseum
- John Helliwell, Supertramp
- Karl Jenkins, Soft Machine
- Jimmy Hastings , Caravan
- Theo Travis, Gong
- Walter Parazaider , Chicago
- Andy Mackay , Roxy Music
- David Jackson , Van der Graaf Generator
- Bobby Keys , który nagrywał m.in. z The Rolling Stones
- Tomasz Glazik, stały saksofonista zespołu Kult
- Mikołaj Trzaska
Przypisy
edytuj- ↑ Denis Gäbel, Michael Villmow: Saxophone For Dummies. John Wiley & Sons, 2011-11-22, s. 13-15. ISBN 978-1-118-08487-8. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Podział saksofonów. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ Jonathon Blum: Rapsodie pour Orchestre et Saxophone, by Claude Debussy. Western Kentucky University TopSCHOLAR, 2008-04-07. [dostęp 2015-10-25]. (ang.).
- ↑ Jean-Louis Chautemps, Daniel Kientzy, Jean-Marie Londeix: Le saxophone. J.C. Lattès, 1987-90. [dostęp 2015-10-25]. (fr.).
- ↑ a b Katarzyna Żmuda: Saksofon Mały Sax-widmo. meakultura.pl. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ Saxophone Lessons for Beginners: Teach Yourself How to Play Saxophone. LearnToPlayMusic.com, 2013-12-20. ISBN 978-982-532-033-3. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Bożena Kostek: Instrumentoznastwo - materiały dla studentów. Katedra Systemów Multimedialnych Politechniki Gdańskiej. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ Stephen Cottrell: The Saxophone. Yale University Press, 2013-02-05. ISBN 0-300-19095-6. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Saksofon – krótka historia najbardziej romantycznego instrumentu wszech czasów. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ Historia saksofonu. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ Adolphe Sax Inventor of the Saxophone. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ a b Kalendarium – saksofon. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Léon Kochnitzky: Sax and His Saxophone. 2014-01-01. ISBN 978-0-9841917-4-1. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Jean-Marie Londeix, Bruce Ronkin: Comprehensive Guide to the Saxophone Repertoire 1844-2003: Repertoire Universel De Musique Pour Saxophone, 1844-2003. Roncorp, 2003-01-01. ISBN 978-0-939103-07-2. [dostęp 2015-10-24]. (fr.).
- ↑ Kalendarium historii muzyki. [dostęp 2015-10-24]. (pol.).
- ↑ a b Katarzyna Żmuda: The Development of the Saxophone. teenjazz.com. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
- ↑ Polak wygrał Konkurs Eurowizji dla Młodych Muzyków. tvn24.pl. [dostęp 2018-03-13].
- ↑ Richard Ingham: The Cambridge Companion to the Saxophone. Cambridge University Press, 1998-01-01, s. 125-152. ISBN 978-0-521-59666-4. [dostęp 2015-10-25]. (ang.).
- ↑ Jacob Teichroew: A History of the Saxophone in Jazz. about.com. [dostęp 2015-10-25]. (ang.).
- ↑ Suggested Jazz Listening List By Dr. Paul Haar. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).