Samookaleczenie

Samookaleczenie, samouszkodzenie, samozranienie (ang. self-harm, self-injury, self-inflicted violence) – umyślne, celowe uszkodzenie własnego ciała powodujące określone konsekwencje, takie jak np. krwawienie, zasinienie, oparzenie lub ból, jednak bez intencji samobójczych (głównym celem jest regulacja wewnętrznego napięcia). Samouszkodzenia zalicza się do zachowań autoagresywnych bezpośrednich.

Samookaleczenie
Blizny na przedramieniu po wcześniejszym samookaleczeniu się
ICD-10	X60-X84 Zamierzone samouszkodzenie
ICD-10	X76 Zamierzone samouszkodzenie przez dym, ogień i płomienie
ICD-10	X77 Zamierzone samouszkodzenie przez parę wodną, gorące pary i gorące przedmioty
ICD-10	X78 Zamierzone samouszkodzenie przy użyciu narzędzia ostrego
ICD-10	X79 Zamierzone samouszkodzenie przy użyciu narzędzia tępego
Samookaleczenia bez tendencji samobójczych (NSSI)

Charakterystyka

Rany cięte na przedramieniu – efekt samookaleczenia

Najczęstsze formy samookaleczeń to nacinanie nożem, żyletką lub scyzorykiem skóry na ramionach, przedramionach i dłoniach (rzadziej gdzie indziej, m.in. na nogach), przypalanie zapalniczką, papierosem lub rozgrzanym przedmiotem, polewanie skóry substancjami żrącymi, uderzanie głową o ścianę, wbijanie w skórę ostrych przedmiotów (np. igieł, szpilek, agrafek, pinezek, cyrkli), a także intensywne zadrapywanie, czy szorowanie do krwi. W najnowszych klasyfikacjach diagnostycznych samookaleczenia często klasyfikuje się jako oddzielną kategorię, a nie jako objaw kliniczny w przebiegu innych zaburzeń.

U młodzieży zjawisko pojawia się najczęściej między 12 a 14 rokiem życia utrzymując się średnio przez około dwa lata mając charakter kompulsywny.

Do kategorii samookaleczenia nie należą: obgryzanie paznokci, wyskubywanie skórek, zdrapywanie strupów, trichotillomania (wyrywanie włosów, czy rzęs), rytuały plemienne, a także modyfikacje kulturowe (piercing, tatuaż). Osobno traktowane są samookaleczenia występujące w przypadku chorób (np. psychoz) lub po zażyciu substancji psychoaktywnych.

W DSM-5

W klasyfikacji DSM-5 samookaleczenia są definiowane jako „nieakceptowane społecznie, celowe uszkodzenia ciała, wywołujące krwawienie, zasinienie lub ból, podejmowane w celu redukcji dyskomfortu psychicznego”. Rozumiane są jako jeden z objawów współwystępujących z zaburzeniami emocjonalnymi i rozwojowymi o różnej etiologii lub zaburzeniami osobowości, bądź są traktowane jako odrębne zaburzenie, tzw. samookaleczenia bez tendencji samobójczych.

W DSM-5 dla samookaleczenia bez tendencji samobójczych są podane następujące kryteria:

1. Dokonywanie w ciągu ostatniego roku przez jednostkę, przez 5 lub więcej dni, celowego samookaleczenia, uszkadzania powierzchni własnego ciała, mogących wywołać krwawienie, zasinienie lub ból (np. nacinanie, przypalanie, nakłuwanie, uderzanie, nadmierne tarcie), z oczekiwaniem, że szkoda doprowadzi tylko do drobnych lub umiarkowanych obrażeń ciała (tzn. bez intencji samobójczych).
2. Jednostka angażuje się w zachowania autoagresywne z jednego lub więcej powodów:
   • w celu uzyskania ulgi od negatywnych emocji lub stanów poznawczych,
   • w celu rozwiązania problemów interpersonalnych,
   • w celu wywołania pozytywnego stanu emocjonalnego.
3. Dokonywanie celowych samookaleczeń jest związane z co najmniej jedną z następujących sytuacji:
   • występowanie bezpośrednio przed aktem samookaleczenia trudności interpersonalnych lub negatywnych odczuć lub myśli, takich jak depresja, lęk, napięcie, złość, uogólniony niepokój lub samokrytyka,
   • występowanie trudnego do skontrolowania zaabsorbowania zamierzonym zachowaniem przed zaangażowaniem się w akt samookaleczenia,
   • częste myślenie o akcie samookaleczenia, nawet w czasie gdy nie jest on dokonywany.
4. Zachowanie nie jest społecznie usankcjonowane (np. dokonywanie piercingu, tatuażu, rytuału religijnego czy kulturowego) i nie ogranicza się do zdrapywania strupów lub obgryzania paznokci.
5. Zachowanie i jego konsekwencje powodują klinicznie istotny poziom stresu lub negatywnie wpływają na funkcjonowanie interpersonalne, akademickie lub w innych istotnych obszarach.
6. Zachowanie nie występuje wyłącznie w czasie trwania epizodów psychotycznych, majaczenia, pod wpływem intoksykacji substancjami lub w trakcie ich odstawienia. U osób z zaburzeniami neurorozwojowymi zachowanie nie jest częścią wzorca powtarzalnych stereotypii. Zachowanie nie może być lepiej wyjaśnione obecnością innego zaburzenia psychicznego lub stanu medycznego.

Funkcje samouszkodzeń w życiu jednostki

Według Glorii Babiker i Lois Arnold samookaleczenia mają następujące funkcje:

• związane z radzeniem sobie i przetrwaniem:

1. regulacja napięcia i lęku,
2. radzenie sobie z gniewem,
3. unikanie,

• związane z ja:

1. wzmożenie poczucia autonomii i kontroli,
2. odzyskanie poczucia rzeczywistości,
3. okazja do zaopiekowania się sobą,

• związane z radzeniem sobie z własnym doświadczeniem:

1. demonstrowanie lub wyrażanie własnych doświadczeń traumatycznych,
2. ponowne przeżywanie urazu,

• związane z karaniem własnej osoby i byciem ofiarą:

1. karanie się,
2. oczyszczenie,
3. karanie prześladowcy,
4. radzenie sobie z dezorientacją w sferze doznań seksualnych,

• dotyczące relacji z innymi ludźmi:

1. komunikacja,
2. karanie innych,
3. wywieranie wpływu na zachowanie innych.

Kwestie prawne

Samouszkodzenie nie jest co do zasady przestępstwem według polskiego Kodeksu karnego. Jednakże dopuszczenie się go w celu unikania służby wojskowej lub zastępczej podlega karze (odpowiednio: pozbawienia wolności do 3 lat i grzywnie, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat).