Saparmyrat Nyýazow

turkmeński polityk, 1. prezydent Turkmenistanu (1991–2006)

Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow (turkm. cyrylica: Сапармырат Атаевич Ныязов, ros. Сапармурат Атаевич Ниязов, Saparmurat Atajewicz Nijazow; ur. 19 lutego 1940 w Gypjaku, zm. 21 grudnia 2006 w Aszchabadzie) – turkmeński polityk, pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Turkmeńskiej SRR w latach 1985–1991, prezydent Turkmenistanu oraz przewodniczący Demokratycznej Partii Turkmenistanu w latach 1991–2006.

Saparmyrat Nyýazow
Сапармырат Ныязов
Ilustracja
Saparmyrat Nyýazow (1998)
Pełne imię i nazwisko

Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow

Data i miejsce urodzenia

19 lutego 1940
Gypjak

Data i miejsce śmierci

21 grudnia 2006
Aszchabad

1. Prezydent Turkmenistanu
Okres

od 7 października 1991
do 21 grudnia 2006

Przynależność polityczna

Demokratyczna Partia Turkmenistanu

Poprzednik

urząd utworzony

Następca

Öwezgeldi Ataýew (p.o.)

1. Przewodniczący Demokratycznej Partii Turkmenistanu
Okres

od 16 grudnia 1991
do 21 grudnia 2006

Poprzednik

urząd utworzony

Następca

Gurbanguly Berdimuhamedow

Pierwszy Sekretarz Komunistycznej Partii Turkmeńskiej SRR
Okres

od 21 grudnia 1985
do 16 grudnia 1991

Poprzednik

Muhammetnazar Gapurow

Następca

urząd zniesiony

Prezydent Turkmeńskiej SRR
Okres

od 27 października 1990
do 7 października 1991

Przynależność polityczna

Komunistyczna Partia Turkmeńskiej SRR

Poprzednik

urząd utworzony

Następca

urząd zniesiony

Przewodniczący Rady Najwyższej Turkmeńskiej SRR
Okres

od 18 stycznia 1990
do 2 listopada 1990

Przynależność polityczna

Komunistyczna Partia Turkmeńskiej SRR

Poprzednik

Orazgeldy Ovezgeldyev

Następca

Sakhat Muradov

Premier Turkmeńskiej SRR
Okres

od 18 marca 1985
do 4 stycznia 1986

Przynależność polityczna

Komunistyczna Partia Turkmeńskiej SRR

Poprzednik

Çary Garryýew

Następca

Annamyrat Hojamyradow

podpis
Odznaczenia
Bohater Turkmenistanu
Order Przyjaźni Narodów Medal „Za pracowniczą dzielność” (ZSRR) Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina” Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy
Order Świętego Księcia Daniela Moskiewskiego I klasy
Saparmyrat Nyýazow i Władimir Putin. (2002)

Kariera polityczna

edytuj

Działał w Komunistycznej Partii Turkmeńskiej SRR. 21 grudnia 1985 zastąpił Muhammetnazara Gapurowa na stanowisku pierwszego sekretarza partii. Sprawował ten urząd do 16 grudnia 1991, kiedy na skutek rozpadu Związku Radzieckiego i uzyskania niepodległości przez Turkmenistan partię komunistyczną rozwiązano[1]. Jednocześnie zainicjował powstanie Demokratycznej Partii Turkmenistanu[2] (turkm. Türkmenistanyň Demokratik Partiýasy), która stała się jedynym legalnym ugrupowaniem w kraju. W wyborach prezydenckich przeprowadzonych 21 czerwca 1992 uzyskał 99,50% głosów przy frekwencji wynoszącej 99,8%[3]. W wyniku referendum z 15 stycznia 1994 roku jego mającą trwać 5 lat kadencję przedłużono do 2002 roku. 28 grudnia 1999 roku w obliczu przybliżającego się końca jego rządów parlament ogłosił go dożywotnim prezydentem.

Osoba prezydenta była przedmiotem kultu jednostki na wzór stalinowski. W kraju postawiono liczne pomniki Nyýazowa, a urzędy pełne były jego portretów. Dzień jego urodzin był świętem narodowym, a sam Nyýazow przyjął tytuł Türkmenbaşy (Turkmenbaszy, czyli „ojca wszystkich Turkmenów”), zaś komisja historyków ustaliła, że jest on potomkiem Aleksandra Wielkiego. Na jego cześć miasto Krasnowodzk zmieniło nazwę na Türkmenbaşy. Jego wizerunek został umieszczony na turkmeńskich monetach obiegowych wyemitowanych w 1993 i 1999 roku[4].

W rękach Nyýazowa skupiała się cała władza w państwie. Jako prezydent był on nie tylko głową państwa, ale także szefem rządu, przewodniczącym wyższego organu władzy ustawodawczej – Rady Ludowej (turkm. Halk Maslahaty), przewodniczącym Konwentu Seniorów, najwyższym dowódcą sił zbrojnych oraz przewodniczącym Rady Obrony i Bezpieczeństwa Narodowego. Interesy państwa podporządkowane zostały interesom członków rodziny Nyýazowa, która przejęła cały turkmeński rynek wełny, bawełny, ropy naftowej, gazu ziemnego oraz innych cennych surowców.

Pod jego rządami Turkmenistan prowadził politykę niezaangażowania, dlatego też Nyýazow nie poparł amerykańskiej interwencji w Afganistanie, a w 2005 ogłosił rozluźnienie więzów Turkmenistanu ze Wspólnotą Niepodległych Państw. W 2006 nawiązał dialog z Unią Europejską, mający jej zapewnić uniezależnienie od gazu rosyjskiego. Miał duże poparcie społeczne, bo gwarantował mieszkańcom swojego kraju darmowe dostawy gazu, energii elektrycznej i ogrzewanie.

Przez swoje kontrowersyjne decyzje był nazywany przez media „jednym z najdziwniejszych dyktatorów świata”[5][6]. Nyýazow w czasie sprawowania władzy m.in. przeprowadził reformę turkmeńskiego kalendarza[7], zakazał funkcjonowania cyrków, oper i baletu, posiadania psów mieszkańcom Aszchabadu[8], noszenia długich bród i włosów[9] oraz zamknął wszystkie szpitale w Turkmenistanie znajdujące się poza Aszchabadem[10].

Saparmyrat Nyýazow był również autorem książki Ruhnama (Księga ducha), przedstawiającej wizję historyczną i polityczną prezydenta oraz będącej (obok Koranu) podstawą edukacji w Turkmenistanie. Zdanie egzaminu ze znajomości książki było wymagane m.in. w celu uzyskania prawa jazdy[8].

Śmierć i sukcesja

edytuj

Zmarł 21 grudnia 2006[11] w wyniku nagłego ataku serca[12]. W związku z jego śmiercią w Turkmenistanie ogłoszono siedmiodniowy okres żałoby narodowej[13]. Zostawił żonę Muzę oraz syna Myrata i córkę Irinę[14]. Pogrzeb odbył się 24 grudnia 2006 w Aszchabadzie[15], lecz ciało spoczęło w meczecie w Gypjaku.

Następcą Nyýazowa został wybrany wicepremier Gurbanguly Berdimuhamedow, który w kolejnych latach ograniczył kult jednostki poprzednika, wprowadził nową konstytucję, zainicjował odejście od międzynarodowej izolacji Turkmenistanu[16] oraz formalnie zlikwidował ustrój jednopartyjny[17]. Mimo to kraj został sklasyfikowany na 160 miejscu spośród 167 krajów objętych badaniem wskaźnika demokracji przez Economist Intelligence Unit w 2014 roku – najniżej spośród państw byłego ZSRR[18].

Odznaczenia

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Leftist Parties of the World, Turkmenistan. broadleft.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-22)].
  2. Turmenistan Political Parties. Country Studies. [dostęp 2012-09-14]. (ang.).
  3. Nohlen, D, Grotz, F & Hartmann, C (2001) Elections in Asia: A data handbook, Volume I, p477 ISBN 0-19-924958-X.
  4. Turkmenistan › Republika Turkmenistanu (1993-2008). ucoin.net. [dostęp 2024-06-17].
  5. All That’s Interesting, The 7 Craziest Dictators In History [online], All That’s Interesting, 14 stycznia 2014 [dostęp 2023-09-05] (ang.).
  6. Nina Gan, World’s Weirdest Dictators | campus.sg [online], Campus Magazine, 10 maja 2022 [dostęp 2023-09-05] (ang.).
  7. Sierpnia już nie ma [online], Życie Warszawy, 14 sierpnia 2002 [dostęp 2024-04-08] (pol.).
  8. a b Turkmenistan: Prezydent Gurbanguły Berdimuhamedow to człowiek renesansu | TVP INFO [online], www.tvp.info [dostęp 2023-09-05] (pol.).
  9. Turkmen president bans beards [online], www.aljazeera.com [dostęp 2023-09-05] (ang.).
  10. Eurasianet [online], 7 kwietnia 2014.
  11. Умер президент Туркмении Сапармурат Ниязов. ria.ru, 2006-12-21. [dostęp 2014-12-24]. (ros.).
  12. Ilja Azar, Ksenija Soljanska: Туркменбаши умер. gazeta.ru, 2006-12-21. [dostęp 2014-12-24]. (ros.).
  13. Оппозиция узнала о смерти Туркменбаши несколько дней назад: Бывший СССР: Lenta.ru [online], lenta.ru [dostęp 2024-04-25] (ros.).
  14. Kiriłł Antonow, Nigina Bierojewa, Olga Wandyszewa, Aleksandr Gamow, Aleksandr Ziuziajew, Nikita Krasnikow, Andriej Siedow, Maksim Czyżykow: Наследником Туркменбаши может стать следователь московской прокуратуры. kp.ru, 2006-12-22. [dostęp 2014-12-24]. (ros.).
  15. В Ашхабаде проходит церемония прощания с Туркменбаши. ria.ru, 2006-12-24. [dostęp 2014-12-24]. (ros.).
  16. Turkmenistan takes reformist step, BBC News, 26 września 2008.
  17. Turkmenistan Gets First Legislator From ‘Alternative’ Party, Radio Free Europe, 10 czerwca 2013.
  18. Democracy Index 2014, sudestada.com.uy.