Wikipedia

Sergiusz Toll

polski entomolog–lepidopterolog (1893–1961)

Sergiusz Toll (ur. 22 listopada 1893 w Warszawie, zm. 19 grudnia 1961 w Katowicach[1]) – polski lepidopterolog, specjalista w dziedzinie rodziny Coleophoridae[2], doktor nauk prawnych.

Sergiusz Toll
Ilustracja
Sergiusz Toll z żoną Józefiną
Państwo działania

 Polska

Data i miejsce urodzenia

22 listopada 1893
Warszawa

Data i miejsce śmierci

19 grudnia 1961
Katowice

doktor nauk prawnych
Specjalność: lepidopterologia
Alma Mater

Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet w Rostowie nad Donem

Doktorat

1918
Uniwersytet w Rostowie nad Donem

Życiorys edytuj

 
Park przy zamku w Uniejowie (2008)

Pochodził z rodziny szlacheckiej o korzeniach holenderskich[3][4], miał tytuł hrabiowski (generał Karl Wilhelm von Toll otrzymał ten tytuł oraz zamek w Uniejowie od cara Mikołaja I za jego pomoc w stłumieniu powstania listopadowego[4]); jego rodzina była właścicielem zamku w Uniejowie[3] oraz majątku w Stemplewie (miejsce zamieszkania Sergiusza[5], własność jego matki[6]) do końca I wojny światowej[7]. Jego ojcem był Aleksander Toll, wnuk generała Karola Wilhelma grafa von Tolla[6] osiadłego w Estonii[4], przedstawiciel linii rodu nazywanej Arroküll[6], matką – Adelajda (lub Anna[6]) z Sommerów[4]. Miał czworo starszego rodzeństwa[4][3]: Annę (ur. 1876), Aleksandra (ur. 1877), Eugeniusza (ur. 1880) oraz Zinaidę[6]. W domu rodzinnym miał styczność ze zwierzętami, gdyż hodowano ptaki, złote rybki i wiewiórki[4][8]. Motylami zainteresował się w wieku 6 lat[9], obserwował je m.in. w parku przy zamku w Uniejowie[3]. Ukończył szkołę średnią w Warszawie[2][4][10][5]. Przed wybuchem I wojny światowej za poleceniem rodziców[3] rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, w 1914 roku wyjechał do Rosji, gdzie została ewakuowana ta uczelnia[3][5], w Rostowie nad Donem kontynuował studia prawnicze oraz studiował nauki przyrodnicze[2], tamże ukończył studia biologiczne[3][10]. Uzyskał stopień doktora nauk prawniczych[2] w 1918 roku na Uniwersytecie w Rostowie nad Donem[1][10]. Badał wówczas motyle rejonu Rostowa nad Donem[2]. Pierwsze małżeństwo zawarł z Wandą, która została później pochowana w tzw. kaplicy grobowej w Orzeszkowie-Kolonii[6][11].

 
Dwór w Uniejowie, własność rodziców Józefiny Hoffmeister, żony Sergiusza Tolla (2008)

Po I wojnie światowej zamek w Uniejowie i majątek w Stemplewie zostały upaństwowione[4], a rodzice Sergiusza Tolla zamieszkali w 1920 roku[4] w Bydgoszczy[3]. W 1924 roku powrócił do Polski[8] (według innych źródeł wrócił do kraju w 1919[9] lub 1918 roku[5]) i w tymże roku poślubił Józefinę Hoffmeister, córkę Józefa i Wacławy, którzy byli właścicielami dworu w Uniejowie (obecny budynek Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury)[6]. Sergiusz wraz z żoną Józefiną przyjechał do Bydgoszczy około 1924 roku w willi przy ul. Cichej 1, gdzie mieszkał do 1937 roku[4]. W marcu 1927 roku urodziła mu się córka Adelajda[4]. W latach 1930–1931 pracował jako praktykant w Państwowym Instytucie Naukowym[3] Gospodarstwa Wiejskiego przy Placu Józefa Weyssenhoffa w Bydgoszczy, gdzie otrzymywał wynagrodzenie z funduszy specjalnych Ministerstwa Rolnictwa[4]. W latach 1930–1934 badał polską lepidopterofaunę okolic Beskidów Lesistych[12]. W 1931 roku został członkiem Polskiego Towarzystwa Entomologicznego[1]; założył Górnośląski Oddział tejże organizacji i był jego pierwszym przewodniczącym w latach 1957–1961[1].

 
Budynek przy ul. ks. Józefa Szafranka 1, gdzie przez wiele lat Sergiusz Toll mieszkał i pracował (2019)

Od 1937 roku mieszkał w Katowicach[3][2][9], gdzie przyjechał na zaproszenie profesora Tadeusza Dobrowolskiego[13] do pracy w budowanym wówczas Muzeum Śląskim[3]. Jego pracownia znajdowała się przy ul. ks. Józefa Szafranka 1 w Katowicach[2], gdzie mieszkał z żoną i jedynym dzieckiem, córką Adelajdą[3]. Jego żona była radną w Bogucicach[3], pomagała mu w pracy nad materiałem badawczym[8]. Przyjaźnił się z Adamem Didurem[3]. Jego uczniami byli m.in. polscy lepidopterolodzy: Stanisław Błeszyński, Józef Razowski[2] oraz Tadeusz Riedl[14].

Od 1938 roku był członkiem (współpracownikiem[5]) Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie[1]. Od 12 do 18 sierpnia 1939 roku przebywał na Podolu, gdzie dokonał obfitych połowów motyli[15]. II wojnę światową przeżył jako prawosławny Rosjanin[16]; zbierał wówczas motyle na Podolu[5]. Pracował też w Oberschlesisches Landesmuseum w Bytomiu[12][3] (gdzie opiekował się m.in. zbiorami przeniesionymi z katowickiego muzeum) oraz uczył w szkole[3]. W latach 1945–1947 był kierownikiem Referatu Ochrony Przyrody w Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach[1].

Został powołany na członka kolegium redakcyjnego międzynarodowej serii wydawniczej Microlepidoptera Palaearctica[1][14], miał opracować rodzinę Coleophoridae do tejże edycji; wiosną 1962 roku miał udać się do Londynu[2]. Niemal ukończył monografię Coleophoridae wraz z jej nowym układem systematycznym o objętości 1500 stron maszynopisu z 5000 rysunków[2]. Był członkiem honorowym kilku zagranicznych towarzystw naukowych[1].

Zmarł nagle na niewydolność serca po operacji zapalenia wyrostka robaczkowego[9] w szpitalu w Katowicach[10]. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach, w głównej alei[1][2]. Potomkowie Sergiusza i Józefiny mieszkają w Katowicach[6].

 
Grób prof. Sergiusza Tolla na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach

Nagrody edytuj

Działalność naukowa edytuj

 
Agnoea josephinae, jeden z motyli odkrytych i opisanych przez Sergiusza Tolla

W swoich badaniach zajmował się m.in. systematyką, taksonomią oraz biogeografią motyli z grupy Microlepidoptera[1]. Od 1929 roku specjalizował się w badaniu rodzin motyli Tortricidae i Nepticulidae(inne języki)[4][5]. Od 1939 roku prowadził przez 23 lata badania nad motylami z rodziny Coleophoridae, początkowo z obszaru Polski, następnie z obszaru niemal całej Palearktyki[2]. Jako pierwszy na świecie odkrył żyworodność u niektórych gatunków tejże rodziny[2][3]. Na szeroką skalę prowadził hodowlę gąsienic[2] w domu, również podczas II wojny światowej[3]. Połowy motyli prowadził m.in. w Dolinie Trzech Stawów czy na cmentarzu przy ul. Francuskiej[3].

Opisał ponad 200 nowych gatunków motyli[5] (niektóre źródła podają dokładną liczbę 279 nowych gatunków[2][1][3], oznaczanych skrótem Toll[12], np. Aethes adelaidae, Epiblema baligrodana(inne języki) czy Epiblema petasitis(inne języki)[2], niektóre wykazał z terenu Katowic[2]), w większości z rodziny Coleophoridae, dokonał opracowań faunistycznych wybranych regionów Polski[1].

Zgromadził dużą kolekcję owadów, głównie motyli, które zbierał m.in. w okolicach Warszawy, Rostowa nad Donem, rodzinnego Stemplewa, w ostatnich latach życia w Bieszczadach i Pieninach[5]; około 40 000 egzemplarzy podarowanych muzeum miejskiemu w Rostowie nad Donem przez Sergiusza Tolla[8] znalazło się w Uniwersytecie w Rostowie nad Donem[1][2], a około 100 000 egzemplarzy[5] trafiło do Muzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN[1], zdaniem Alexeya Diakonoffa(inne języki) jest to najlepsza polska kolekcja motyli[17]. Podczas pobytu w Bydgoszczy zgromadził około 12 tysięcy motyli i 8 tysięcy jaj ptaków[4]. Łącznie zgromadził 12 tysięcy ptasich jaj[8]. Niektóre zbiory znajdują się także w Dziale Przyrody Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu[18]. Część preparatów znajduje się w zbiorach prywatnych[4].

Jego zainteresowania naukowe obejmowały również prostoskrzydłe, sieciarki, kózki, ponadto poruszał tematykę łowiecką i zagadnienia ochrony przyrody[1].

Publikacje edytuj

W 1919 roku ukazała się jego praca poświęcona motylom z rejonu Rostowa nad Donem[2] pt. Noctuidae okolic Rostowa nad Donem[5]. Wydał 90[5] lub 91 publikacji naukowych[2][3], z czego 6 to zeszyty kluczy do oznaczania motyli z rodziny Coleophoridae[1][5]. Jego artykuły na temat narządów rozrodczych motyli z tejże rodziny opublikowane zostały w naukowych czasopismach austriackich, egipskich, francuskich, szwajcarskich, niemieckich, polskich, szwajcarskich i włoskich[2]. Ogłosił klucze do rozpoznawania rodzin: Douglasiidae(inne języki), Eriocraniidae, Glyphipterygidae, Hepialidae, Micropterigidae(inne języki), Oecophoridae(inne języki) i Tischeriidae[2] (zob. Tischerioidea(inne języki)).

Istotnymi publikacjami Sergiusza Tolla były m.in.:

  • Eupistidae (Coleophoridae) Polski[1] (1952[2][5])
  • Materiały do znajomości palearktycznych gatunków rodziny Coleophoridae (Lepidoptera)[1] (1962, „Acta Zoologica Cracoviensia” 7) – 200-stronicowa praca, w założeniu pierwsza część rewizji tejże rodziny w obrębie Palearktyki[5]

Zobacz też edytuj

Wykaz literatury uzupełniającej: Sergiusz Toll.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Tadeusz Hadaś: Toll Sergiusz. W: Almanach entomologów polskich XX wieku. Marek Bunalski, Jerzy J. Lipa, Janusz Nowacki (red.). Poznań: Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 2001, s. 205, seria: Wiadomości Entomologiczne XX, Suplement. ISBN 83-88518-17-8.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Bogdan Jacek Rozkrut. Dr Sergiusz Hr. Toll (22.XI.1893 – 19.XII.1961). „Przyroda Górnego Śląska”, s. 15, 1996. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. ISSN 1425-4700. 
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Grażyna Kuźnik: Rodzina barwna jak motyle. Sergiusz Toll wiele nowych gatunków odkrył na Śląsku. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2013-04-18. [dostęp 2019-09-09].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Gizela Chmielewska: O Sergiuszu Tollu, potomku carskich generałów, który odkrył 279 gatunków motyli. [w:] Gazeta Pomorska [on-line]. 2012-02-11. [dostęp 2019-09-09].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Józef Razowski: Słownik biologów polskich. Stanisław Feliksiak (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 545. ISBN 83-01-00656-0.
  6. ↑ a b c d e f g h Tomasz Wójcik. Tollowie. „W Uniejowie”, s. 15, 2016-10. Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa. ISSN 1509-7900. 
  7. ↑ Stemplew dawniej i dziś. Mariola Marosik, Anna Radoszewska, Piotr Wawrzyniak, Katarzyna Wyrzykowska (red). Stemplew: Stowarzyszenie „Mamy Wielkie Serca” w Świnicach Warckich, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Stemplewie, 2007, s. 32, 35.
  8. ↑ a b c d e Diakonoff 1963 ↓, s. 48.
  9. ↑ a b c d Reisser 1967 ↓, s. 79.
  10. ↑ a b c d Diakonoff 1963 ↓, s. 47.
  11. ↑ Magdalena Zdyb. kaplica grobowa rodziny Tollów jako przykład prawosławnego dziedzictwa w województwie łódzkim. „Biuletyn Uniejowski”. 6, s. 234, 2017. 
  12. ↑ a b c Reisser 1967 ↓, s. 80.
  13. ↑ Zbiórka pamiątek do nowej siedziby Muzeum Śląskiego. Muzeum Śląskie, 2013. [dostęp 2019-09-09].
  14. ↑ a b Diakonoff 1963 ↓, s. 49.
  15. ↑ Sergiusz Toll. Fauna motyli Podola. (Suplementa et corrigenda). „Polskie Pismo Entomologiczne”. XVIII (2–4), s. 156–157, 1949. Polski Związek Entomologiczny. 
  16. ↑ Tomasz Lenczewski: Polscy ziemianie, jawna opcja niemiecka. [w:] rp.pl [on-line]. Gremi Media SA, 2016-04-14. [dostęp 2019-09-09].
  17. ↑ Diakonoff 1963 ↓, s. 48–49.
  18. ↑ Dział Przyroda. Muzeum Górnośląskie. [dostęp 2019-09-09].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sergiusz_Toll&oldid=70717862”