Serwitoriat
Serwitoriat lub serwitorat – w Polsce przedrozbiorowej nadawany indywidualnym aktem władcy przywilej wyłączający z jurysdykcji miejskiej mieszczanina pracującego dla dworu monarszego. Mógł on zostać nadany np. kupcom, rzemieślnikom, artystom czy lekarzom. Beneficjent zwany serwitorem był wyłączany spod sądownictwa miejskiego i podlegał odtąd sądowi marszałka dworu, nie musiał płacić podatków miejskich i mógł uwolnić się spod władzy cechu. Serwitoriat został zniesiony w 1764 roku[1][2].
GenezaEdytuj
Źródeł serwitoriatu w odniesieniu do artystów można doszukiwać się w antycznym modelu mecenatu, który obejmował twórców długotrwałym, czasami dożywotnim wsparciem, pozwalającym na całkowite poświęcenie się sztuce. W nowożytności bywało, że władcy utrzymywali w ten sposób wybitnych artystów: malarzy, architektów i plastyków, którzy swoją obecnością na dworze mecenasa dowodzili jego hojności, wrażliwości na sztukę, i tym samym dodawali mu splendoru. Jednak we Włoszech doby renesansu były to rzadkie przypadki, a serwitorat dotyczył w większości dworskich muzyków i śpiewaków. Przedstawiciele innych sztuk byli na ogół opłacani za poszczególne prace i dzieła [3].
Jan Haller otrzymał w 1506 roku przywilej Aleksandra Jagiellończyka, potwierdzony rok później przez Zygmunta Starego, który zwalniał go jako drukarza ze wszystkich podatków miejskich od prowadzonej przez niego działalności handlowej (także nie związanych z drukarstwem, jak czopowe) i obowiązywał tak długo, jak beneficjent zajmował się drukarstwem. Haller nie został jeszcze uczyniony w tym akcie serwitorem, ale otrzymał już charakterystyczne uprawnienie serwitorów[4].
Najwcześniejszy znany pełny przywilej serwitorski dla drukarza nadał Zygmunt II August w 1569 roku Łazarzowi Andrysowiczowi, poddając jego samego i jego majątek (w tym dom w Krakowie) jurysdykcji sądu marszałkowskiego. Późniejsze przywileje, jak na przykład ten nadany przez Stefana Batorego dla Mikołaja Szarffenbergera, zwalniały ich także z wszelkich podatków, ceł, myt i opłat, pozwalając prowadzić działalność wszędzie tam, gdzie przebywał dwór królewski[4].
Funkcje serwitoriatuEdytuj
Nadawanie serwitoriatu drukarzom było w Polsce od XVI do XVIII wieku elementem kontroli wytwarzania tzw. druków urzędowych, wydawanych na zlecenie władzy centralnej bądź ziemskiej. W tym celu przyznawano poszczególnym drukarzom przywileje dające prawo ich druku i sprzedaży, powiązane z odpowiedzialnością za ich poprawność i zgodność z tekstem wzorcowym. Nadanie takiemu drukarzowi serwitoratu z jednej strony dawało mu istotne korzyści, z drugiej poddawało go władzy sądu marszałkowskiego. Zauważalne jest, że w okresach tendencji centralizacyjnych w państwie częściej używano tego mechanizmu kontroli nad drukami urzędowymi[5].
Wpływ na miastaEdytuj
Aleksander Brückner w Encyklopedii staropolskiej oceniał, że serwitoriat był „jawnym nadużyciem” na szkodę miast, dając tym, którzy się o niego wystarali dostęp do wszystkich korzyści które dawało mieszkanie w mieście, bez przystępowania do prawa miejskiego i ponoszenia związanych z tym obciążeń. Mechanizm ten powodował pogarszanie się i tak już złej kondycji miast, które starały się przed nim w miarę możliwości bronić[6].
Na przykład protesty władz Krakowa spowodowały odebranie przez Zygmunta Augusta przywilejów serwitorskich Łazarzowi Andrysowiczowi i Mikołajowi Szarffenbergerowi w 1571 roku. Ten drugi zresztą ponownie został nimi obdarzony kilka lat później[4].
Inne formy serwitoriatuEdytuj
Istniał także, co najmniej w odniesieniu do drukarzy, serwitoriat nadawany przez biskupów. W takiej sytuacji beneficjent zostawał poddany jurysdykcji biskupa, nabywając przy tym przywileje duchownego katolickiego, w zasadzie wolnego od zobowiązań podatkowych[4].
Znane są przypadki objęcia serwitoriatem osób prawnych. W tym wypadku nie były to nowe nadania, ale niejednokrotnie instytucje świeckie bądź kościelne przejmując własność drukarni będących wcześniej w posiadaniu mieszczan-serwitorów, otrzymywały je razem z ich przywilejami[4].
Formuła nadania przywilejuEdytuj
Przykładowy dokument nadania praw serwitora znajduje się w wydanym w 1745 roku zbiorze wzorów dokumentów publicznych Swada kancellaryina albo miscellanea expedycyi seymowych przysiąg, y innych instrumentow publicznych, napisanej przez sekretarza królewskiego Jana Ostrowskiego Daneykowicza z dedykacją dla Jerzego hrabiego na Lachowiczach Sapiehy, wojewody mścisławskiego[7]:
Osoby obdarzone przywilejemEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Nowa encyklopedia powszechna PWN. Wyd. 1. T. 5. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 812. ISBN 83-01-11968-3.
- ↑ serwitor. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-03].
- ↑ Marcin Wilkowski: Historia wynagradzania twórczości. Fundacja Nowoczesna Polska, s. 18, 45. ISBN 978-83-61730-31-6.
- ↑ a b c d e Maria Juda: Przywileje drukarskie w Polsce. Agencja Wydawniczo-Handlowa AD, 1992, s. 21-24. ISBN 83-900742-0-1.
- ↑ Maria Juda. Przywileje drukarskie jako źródło do dziejów książki. „Annales Universitatis Mariae Curie Sklodowska Sectio F Historia”. 45, s. 347-348, 1990.
- ↑ Aleksander Brückner: Encyklopedia staropolska. Karol Estreicher (wybór ilustracji). T. 2. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 480. ISBN 83-01-10360-4.
- ↑ Jan Ostrowski Daneykowicz: Swada kancellaryina albo miscellanea expedycyi seymowych przysiąg, y innych, instrumentow publicznych. Coll. Societatis Jesu, 1745.