Sokołów Małopolski

Sokołów Małopolski – miasto w woj. podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Sokołów Małopolski. Jest jednym z miast aglomeracji rzeszowskiej. Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 878, 875 i 881 oraz droga ekspresowa S19. Pomimo nazwy leży na obszarze historycznej Rusi Czerwonej.

Sokołów Małopolski

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Magistrat miejski w Rynku
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	rzeszowski
Gmina	Sokołów Małopolski
Aglomeracja	rzeszowska
Data założenia	XIV wiek
Prawa miejskie	1569
Burmistrz	Andrzej Kraska
Powierzchnia	15,55 km²
Wysokość	229 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	4346 279 os./km²
Strefa numeracyjna	17
Kod pocztowy	36-050
Tablice rejestracyjne	RZE
Położenie na mapie gminy Sokołów Małopolski Sokołów Małopolski
Położenie na mapie Polski Sokołów Małopolski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Sokołów Małopolski
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego Sokołów Małopolski
50°13′57″N 22°07′15″E
TERC (TERYT)	1816114
SIMC	0974966
Urząd miejski ul. Rynek 1 36-050 Sokołów Małopolski
Strona internetowa
BIP

Do około 1395 roku obecna ziemia sokołowska z prawdopodobną osadą łowiecko-targową leżała w graniach Księstwa Bełskiego, jednak decyzją Jadwigi Andegaweńskiej wydzielono jego część i wcielono do ziemi przemyskiej. W XVI w. Sokołów położony był w powiecie przeworskim w województwie ruskim.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 4346 mieszkańców, będąc 34. najludniejszym miastem w województwie.

Ośrodek usługowy i handlowy; drobny przemysł: metalowy, tworzyw sztucznych, materiałów budowlanych, drzewny i spożywczy.

Nazwa i herb miasta

Sokołów Małopolski swoją nazwę bierze jeszcze z czasów przed lokacją miasta – z założonej tutaj jeszcze prawdopodobnie w XIV wieku szkółki sokolniczej i obudowanej wokół niej osady w środku Puszczy Sandomierskiej.

Według jednej z miejscowych legend osada powstała na rozkaz Króla Kazimierza Wielkiego. Według niej władca w czasie podróży nowo wytyczonym szlakiem z Rzeszowa do Lublina zatrzymał się na postój na polanie w okolicy obecnego Kościoła św. Ducha. I gdy na rozłożystym dębie ujrzał sokole gniazdo, nakazał w tym miejscu założyć leśnictwo wraz z szkółką przyuczającą sokoły do polowań.

Miasto zostało w dokumentach lokacyjnych zostało wzmiankowane jako Sokolow.

Położenie

Sokołów Małopolski leży na skrzyżowaniu historycznych szlaków handlowych: „krakowskiego” z Tarnowa przez Krzeszów i „Madziarskiego” z Sandomierza przez Rzeszów i Duklę na Węgry. Usytuowane w węźle pięciu gościńców, w widłach Wisły i Sanu, na Płaskowyżu Kolbuszowskim w granicach Kotliny Sandomierskiej, w odległości 24 kilometrów na północ od Rzeszowa i 128 kilometrów na południe od Lublina. W pobliżu znajduje się Port Lotniczy w Jasionce (11 km).

Teren gminy leży na obszarze dawnej Puszczy Sandomierskiej, a najbardziej wartościowe fragmenty tego kompleksu leśnego zostały objęte ochroną krajoznawczą tworząc Sokołowsko-Wilczowolski Obszar Chronionego Krajobrazu. Miasto i Gmina Sokołów Małopolski posiada łagodny klimat, z niewielką ilością opadów.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. rzeszowskiego.

Anna Pilecka z Pilczy (herbu Leliwa), pierwsza dziedziczka Sokołowa Małopolskiego

Pomnik Wdzięczności za Odzyskaną Wolność (1933). Figura Maryi jako królowej

Historia

Okres przelokacyjny

Początek miastu Sokołów Małopolski dała stara osada łowiecka i targowa w Puszczy Sandomierskiej, powstała prawdopodobnie w XIV wieku. Funkcję targową (Rynku) pełnił obecny Plac Świętego Jana, który po lokacji zmienił swoje pierwotne przeznaczenie, a w jego centralnym punkcie w późniejszym okresie wybudowano Kościół parafialny.

Lokacja miasta

W 1569 roku Jan z Pilczy Pilecki otrzymał od Zygmunta Augusta prawa miejskie dla Sokołowa i nakreślił renesansowe rozplanowanie sieci ulic z centralnie położonym obszernym rynkiem o wymiarach 150 x 150 metrów. Miasto zostało ulokowane kilkaset metrów na północ od centrum przedlokacyjnej osady, na prawie chełmińskim, a mieszkańcy zwolnieni byli z podatków na kolejnych 20 lat.

• 
  Król Zygmunt II August, który zezwolił na lokację miasta Sokołowa w 1569 roku

XVII wiek

Rozwój miasta zostaje przerwany w roku 1608, kiedy to Sokołów zniszczył i ograbił Stanisław Stadnicki z Łańcuta zwany „Diabłem Łańcuckim”. Miasto rozwijało się szybko, uzyskując status prężnego ośrodka rzemieślniczego, którego wyroby szewskie, stolarskie, garncarskie, tkackie i kowalskie słynęły w szerokiej okolicy. W roku 1641 wydany zostaje ponadto dekret powołujący do życia w Sokołowie cech wspólny obejmujący bednarzy, stolarzy, kołodziejów i garncarzy.

W roku 1657 Sokołów po raz kolejny zostaje zniszczony, tym razem za sprawą węgierskich wojsk pod wodzą księcia Siedmiogrodu, Jerzego II Rakoczego. Miasto zostaje wtedy spalone, a wraz z nim miejscowy kościół. W XVII w. próbą obrony, przeciw rozmaitym najazdom, była budowa fortyfikacji. Wcześniej miasto nękali między innymi Węgrzy oraz Tatarzy, pustosząc również okoliczne miejscowości.

Okres pod zaborami i po uzyskaniu niepodległości

Mapa katastralna Sokołowa Małopolskiego z 1853 roku

Pieczęć Sądu Powiatowego w Sokołowie Małopolskim z XIX wieku

Po 1772 roku Sokołowszczyzna wraz z samym Sokołowem wcielona zostaje do zaboru austriackiego. Mimo licznych tragicznych wydarzeń miasto szybko się rozwija. W 1786 roku liczy już ponad 450 domów mieszkalnych. W 1793 roku powstaje Sokołowska Szkoła Miejska (Stadtschule), jeden z siedmiu tego typu obiektów w całym cyrkule rzeszowskim.

W połowie XIX wieku zostaje stolicą powiatu sokołowskiego. Niepomyślny koniec XIX wieku i pierwsza połowa wieku XX przyhamowują jednak rozwój gospodarczy miasta.

W 1863 roku dochodzi do dużego pożaru dzielnicy żydowskiej, a następnie – 25 lipca 1904 roku w wielkim pożarze, w ciągu zaledwie trzech godzin Sokołów doszczętnie spłonął, co zmusiło dużą część mieszkańców do opuszczenia miasta. Zmniejszyła się również liczba ludności żydowskiej w mieście, szczególnie tej bogatszej, która udaje się na emigrację m.in. do Stanów Zjednoczonych.

W czasie pożaru spłonęło ponad 600 domów spośród wszystkich około 740, które znajdowały się w mieście. W związku z czym dach nad głową straciło około 700 sokołowskich rodzin. Przed ogniem ocalała wschodnia część miasta w okolicy ulic Leżajskiej, Łańcuckiej i południowego odcinka ulicy Rzeszowskiej.

Miasto po tych wydarzeniach wyraźnie podupada, a w okresie międzywojennym staje się to jeszcze bardziej widoczne. Likwidowane zostają urzędy, zniesiony zostaje urząd podatkowy, a w mieście nie zostaje wybudowana żadna fabryka, podczas gdy miasto leżało w obrębie Centralnego Okręgu Przemysłowego, nie powstała również planowana linia kolejowa, która miała przebiegać przez Sokołów.

Południowo-zachodni narożnik rynku w Sokołowie po pożarze 25–26 lipca 1904 r. Po lewej ruiny dawnej apteki

Rynek, około 1905-1918

Przedwojenny sokołowski rynek wraz z kościołem i jego starą wieżą w tle

W październiku 1938 honorowe obywatelstwo miasta otrzymał premier Felicjan Sławoj Składkowski. W czasie II wojny światowej w 1944 roku część zabudowy Sokołowa, w tym m.in. stadion sportowy, uległy zniszczeniu w wyniku bombardowania wojsk nazistowskich.

W 1944 roku w pobliskim lesie w Turzy NKWD przeprowadzało egzekucje żołnierzy Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych.

Właściciele miasta

Od czasów lokacji Sokołów Małopolski był miastem prywatnym. W ciągu swojej historii (aż do rozparcelowania po 1906 roku) należał do rodów Pileckich (od lokacji miasta do 1631), Kostków (do 1640), Działyńskich (do 1671), Branickich (do 1733), Lubomirskich (do 1749), Grabińskich herbu Pomian (do 1825).

Do 1869 roku dobra sokołowskie po bezpotomnej śmierci Marianny Grabińskiej trafiają w ręce m.in. baronowej Alviny von Schlippenbach i hrabiego Carla von Lachmana, a w 1869 majątek sokołowski kupuje Jan Władysław Zamoyski – ostatni dziedzic Sokołowa.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Sokołowa Małopolskiego w 2014 roku.

Ludność

Zabytki i charakterystyczne obiekty

Pierwotny układ ulic wpisany został do rejestru zabytków. W wyniku pożarów (szczególnie z 1904 roku) nie przetrwało zbyt wiele budowli z dawniejszych okresów. Miasto posiada zwartą zabudowę z XIX i XX wieku. Charakterystyczna dla ulic Sokołowa Małopolskiego jest zwarta, głównie parterowa-murowana zabudowa oraz drewniane budownictwo mieszkalne z ozdobnymi gankami z XIX wieku.

Charakterystyczna dla Sokołowa Małopolskiego drewniana zabudowa Śródmieścia

Drewniana zabudowa Sokołowa Małopolskiego przy ul. Sienkiewicza

Zabytkowy drewniany dom mieszkalny przy ul. 3 Maja

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela przy ul. Rzeszowskiej

• Magistrat miejski z 1907 roku będący siedzibą władz gminy, z charakterystyczną facjatą pośrodku dachu z neogotyckim szczytem.
• Kościół św. Jana Chrzciciela wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1908–1916 według projektu Jana Sas Zubrzyckiego. Nowy hełm wyniosłej wieży tego kościoła, zniszczonej w wyniku działań wojennych w lipcu 1944 roku zaprojektował Wiktor Zin. Wieża kościoła jest najwyższym obiektem budowlanym Sokołowa Małopolskiego.
• Kompleks dawnej Szkoły Podstawowej przy ul. Rzeszowskiej, z którego najstarsza część pochodzi z lat 1883–1885. Obecnie siedziba m.in. Muzeum Regionalnego.
• Nowa Synagoga z XIX wieku, po przebudowie po zakończeniu II wojny światowej służąca jako dom kultury i muzeum, mieszcząca się przy ulicy Kazimierza Wielkiego.
• Pomnik Wdzięczności za Odzyskaną Wolność z figurą Maryi jako królowej w centrum Rynku. Odsłonięty w 1933 roku z inicjatywy m.in. pochodzącej z Sokołowa Polonii z Chicago.
• Kapliczka św. Onufrego z połowy XVIII wieku, ulokowana przy ulicy Wojska Polskiego, z kamienną figurą przedstawiającą Świętego. Według miejscowej legendy monument miał chronić tę część miasta przed klęską powodzi. Ufundowana przez miejscowych kupców.
• Kościół św. Ducha z drugiej połowy XIX wieku. Położony przy ul. Lubelskiej.
• Fragmenty miejskich wałów obronnych z lat 30. XVII wieku. W XVII wieku Sokołów Małopolski posiadał wały ziemne zwieńczone kilkumetrowym, drewnianym parkanem wraz z pięcioma bramami wjazdowymi i fosą. Ich pozostałości zachowały się obecnie w południowej części miasta w plebańskim ogrodzie oraz od strony wschodniej przy ulicy Zawale.
• Nowy cmentarz żydowski. Najlepiej zachowany w województwie podkarpackim z 300 nagrobkami pochodzącymi z wieków od XVII do XX.
• Willa Janina z 1906 roku przy ulicy Podstawskiego. Neobarokowy budynek, zdobiony od frontu ryzalitem, werandą oraz zdobionym szczytem. Obecnie w stanie dewastacji. W przeszłości siedziba miejskiego komisarza, w okresie PRL przekształcony na mieszkania komunalne.

Na obrzeżach Sokołowa znajduje się wiele XVIII-wiecznych krzyży i figur.

• 
  Figura Św. Onufrego przy ulicy Wojska Polskiego
• 
  Budynek dawnego urzędu pocztowego przy ul. Podstawskiego
• 
  Magistrat miejski w sokołowskim Rynku
• 
  Fasada kościoła św. Ducha przy ul. Lubelskiej
• 
  Nowa Synagoga (obecnie Dom Kultury przy ul. Kazimierza Wielkiego)
• 
  Cmentarz żydowski przy ulicy Okulickiego
• 
  Macewy nowego cmentarza żydowskiego w Sokołowie Małopolskim

Historyczne (nieistniejące) już obiekty

Nieistniejący modrzewiowy kościół pw. Świętych Apostołów (1670-1904)

Duża część najważniejszych miejskich obiektów przestała istnieć wraz z Wielkim Pożarem Sokołowa z 1904 roku.

• Stary Ratusz z XVI wieku o długości ponad 15 metrów i szerokości 10 metrów z gontowym dachem, z krytym gankiem na drewnianych słupach. Ulokowany był w samym środku sokołowskiego Rynku. Najstarszy zapis o ratuszu pochodzi z 1586 roku. Spłonął w 1904 roku.
• Pierwszy kościół św. Jana Chrzciciela sprzed 1579 roku o bezwieżowej bryle na planie krzyża. Spalony przez wojska Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego w 1657 roku.
• Modrzewiowy kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła z lat 1670-1699. Duży, trzynawowy, z sobotami i wieżyczką oraz siedmioma ołtarzami. Spłonął doszczętnie w 1904 roku.
• Stary cmentarz żydowski przy ul. Kochanowskiego powstały w XVII wieku. Zdewastowany przez wojska niemieckie i radzieckie w czasie II wojny światowej. Jedynym śladem po nekropolii jest odbudowany ohel z macewami ku pamięci sokołowskiego rabina Meilecha Weichselbauma.
• Stara Synagoga drewniana, z XVII wieku, zburzona w XIX wieku. W jej miejscu wybudowano obecnie istniejący budynek kolejnej synagogi.

Transport i komunikacja

Transport Drogowy

• S19 Droga ekspresowa S19: granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Sokołów Małopolski – Rzeszów – Barwinek – granica państwa
• 875 Droga wojewódzka nr 875: Mielec – Sokołów Małopolski – Leżajsk (ulica Podstawskiego, Rynek, ul. Tysiąclecia)
• 878 Droga wojewódzka nr 878: Strzeszkowice Duże – Kraśnik – Janów Lubelski – Nisko – Sokołów Małopolski – Rzeszów – Dylągówka (ulica Rzeszowska, Rynek, ulica Lubelska)
• 881 Droga wojewódzka nr 881: Sokołów Małopolski – Łańcut – Kańczuga – Pruchnik – Żurawica (ul. Sienkiewicza)

Komunikacja autobusowa

Sokołów Małopolski wraz z Gminą jest częścią Związku Gmin Podkarpacka Komunikacja Samochodowa. Miasto jest dobrze skomunikowane z Rzeszowem, Stalową Wolą oraz najbliższymi okolicznymi miejscowościami.

Transport kolejowy

Na dzień dzisiejszy miasto nie jest skomunikowane poprzez sieć kolejową. W planach jest budowa nitki kolejowej z Rzeszowa do Łętowni, a w okolicy węzła linii drogowej S19 Sokołów Małopolski Wschód zaplanowano budowę Dworca Kolejowego (jako części inwestycji w ramach skomunikowania z Centralnym Portem Komunikacyjnym.

Edukacja

• Zespół Szkół im. Tadeusza Kościuszki (Liceum Ogólnokształcące, Technikum, Szkoła Branżowa) ul. Lubelska 37 – link
• Zespół Szkół im. Jana Pawła II, ul. Lubelska 41 (Szkoła Podstawowa) – link
• Niepaństwowa Szkoła Muzyczna I i II st., ul. Lubelska 41 – link

Żłobki i edukacja przedszkolna

• Przedszkole Samorządowe, ul. Partyzantów 2
• Logopedyczny Punkt Przedszkolny i Żłobek „Sokolik”, ul. Tysiąclecia 39
• Żłobek Misietulisie, ul. Piaski 13
• Przedszkole Niepubliczne Pn. "Ochronka Ducha Świętego", ul. Plebańska 6

Instytucje i organizacje kulturalne

• Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Sokołowie Małopolskim – link
• Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Sokołowie Małopolskim – strona oficjalna
• Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania “Eurogalicja” - link
• Towarzystwo Miłośników Ziemi Sokołowskiej – link
• Fundacja Wspierania Edukacji Artystycznej w Sokołowie Małopolskim – link

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Jana Chrzciciela, należąca do dekanatu Sokołów Małopolski, diecezji rzeszowskiej.
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Sokołów Małopolski, Sala Królestwa.

Sport

Kluby sportowe

Piłkarze TG Sokół Sokołów Małopolski (2022)

Najbardziej popularną dyscypliną sportu w Sokołowie Małopolskim jest piłka nożna, którą w sekcji sportowej uprawia regularnie prawie 200 osób. Sama piłka nożna pojawiła się w mieście w 1912 roku. W przeszłości klub TG Sokół z Sokołowa zrzeszał wiele sekcji sportowych. Obecnie jest on jednosekcyjny.

Zawody sportowe

W mieście w okresie letnim organizowane są zawody triathlonowe (Triathlon Sokoła).. Miasto organizuje także cyklicznie biegi uliczne (Bieg Sokoła).

Obiekty sportowe

Trybuna stadionu przy ul. Polnej (2013)

Początkowo za boisko do piłki nożnej mieszkańcom Sokołowa i okolic służyły błonia pod Turzą. Tuż po I wojnie światowej podjęto działania mające na celu budowę dużego stadionu sportowego przy wylocie ulicy Raniżowskiej (obecnie Podstawskiego). Stadion został oddany do użytku na początku lat dwudziestych.

• Stadion przy ul. Polnej – piłka nożna; obiekt TG Sokół Sokołów Małopolski powstał w l. 1919-1921; po remoncie na przełomie 2011 i 2012 posiada 820 miejsc siedzących i wymiary boiska 104 × 63 m (wcześniej odpowiednio 200 i 105m x 68m). W lipcu 1961 rozpoczęto budowę pawilonu sportowego, który oficjalnie otwarto 8 maja 1966. W 1972 nastąpiło poszerzenie terenu stadionu, a w 1986 po raz kolejny rozbudowano pawilon sportowy. Remont stadionu na przełomie 2011 i 2012 objął płytę stadionu, budynek pawilonu klubowego oraz trybuny.
• Stadion przy ul. Lubelskiej – lekkoatletyka, piłka nożna, siatkówka plażowa
• Kryta Pływalna przy ul. Pileckich 5 – link
• „Orlik” – ul. Sportowa 6 – piłka nożna, siatkówka, koszykówka, piłka ręczna
• Hala Sportowa – ul. Lubelska 37
• Hala Sportowa – ul. Lubelska 41

Rekreacja

Zbiornik wodny w Sokołowie Małopolskim (Turza)

Okolice Sokołowa Małopolskiego obfitują w dużą liczbę ścieżek, które idealnie nadają się do letniej turystyki rowerowej i pieszej. W zimie natomiast leśne ścieżki w okolicy Turzy wykorzystywane są przez amatorów biegów narciarskich.

Przez miasto, w którym zlokalizowana jest mała baza hotelowa i restauracja, przebiega niebieski szlak turystyczny z Głogowa Małopolskiego do Leżajska.

Po zachodniej części miasta (ulica Leśna, Osiedle "Pod Lasem") znajduje się niewielki zbiornik wodny z przeznaczeniem do rekreacji, a samo miasto graniczy od strony zachodniej i południowo-zachodniej z kompleksem leśnym.

Miasta partnerskie

• Czop
• Montefalco (od 2010)
• Sokolov (od 2010)
• Sokołów Podlaski (od 2010)

Zobacz też

• Nowy cmentarz żydowski w Sokołowie Małopolskim
• Stary cmentarz żydowski w Sokołowie Małopolskim
• Stara Synagoga w Sokołowie Małopolskim
• Synagoga w Sokołowie Małopolskim
• Synagoga Chowewej Cijon w Sokołowie Małopolskim

Linki zewnętrzne

• Stare i nowe zdjęcia miasta Sokołów Małopolski [2]
• Ziemia Sokołowska – opis i fotogaleria
• Sokołów (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 31 .