Sonda (program telewizyjny)
Sonda – polski program popularnonaukowy emitowany na antenie TP1 od 8 września 1977 do 29 września 1989, prowadzony przez Zdzisława Kamińskiego i Andrzeja Kurka, a współtworzony przez Marka Siudyma oraz przez kilka lat przez Tomasza Pycia.
| ||
 Symbol programu Sonda | ||
| Rodzaj programu | popularnonaukowy | |
| Kraj produkcji |  Polska
| |
| Język | polski | |
| Prowadzący | Zdzisław Kamiński Andrzej Kurek w kilku odcinkach także Tomasz Pyć Marek Siudym | |
| Data premiery | 8 września 1977 | |
| Lata emisji | 1977–1989 | |
| Liczba odcinków | 469 (+ 19 specjalnych) | |
| Czas trwania odcinka | ok. 30 minut | |
| Produkcja | ||
| Produkcja | TP | |
| Stacja telewizyjna | TP1 | |
| Chronologia | ||
| Następca | Sonda 2 | |
| Strona internetowa | ||
Emisja trzech ostatnich odcinków programu została przerwana 29 września 1989 roku z powodu śmierci obu prowadzących, którzy zginęli w wypadku samochodowym pod Raciborzem, i wznowiona chwilowo we wrześniu 1990 w celu emisji trzech odcinków ukończonych już po ich śmierci.
Według dostępnych zapisów powstało 488 odcinków (w tym 19 specjalnych). Łącznie z powtórzeniami i programami zrealizowanymi po wrześniu 1989 roku wyemitowano ponad 560 odcinków. Brak taśmy w ówczesnej telewizji spowodował trwałe wykasowanie wielu odcinków programu – szczególnie tych najstarszych.
Program emitowano początkowo w czwartki o godzinie 17.50; począwszy od 3 października 1978 roku (odcinek Zanim zjawi się płomień) był emitowany we wtorki o tej samej godzinie. Od 4 września 1980 roku (odcinek Sztuka latania) program ponownie zaczęto nadawać w czwartki (godz. 18.20), choć zdarzały się odstępstwa od tej reguły, szczególnie w wakacje (np. w lipcu i sierpniu 1987 roku program emitowano w piątki, a w lipcu 1988 roku w środy).
Charakterystyka programuEdytuj
Pierwsze wydania Sondy realizowane były w formule typowego magazynu w studiu, z udziałem gości i felietonami filmowymi.
Wkrótce jednak wykrystalizowała się docelowa formuła programu:
- każdy odcinek poświęcony był jednemu zagadnieniu z dziedziny nauki lub techniki;
- dwaj prowadzący program dyskutowali zagadnienie reprezentując przeciwstawny pogląd sceptyka i entuzjasty, unikając sugerowania widzowi ostatecznego rozstrzygnięcia;
- dyskusja odbywała się najczęściej w studiu, połączona była z wykonywaniem doświadczeń oraz prezentacją pomocy poglądowych; w niektórych przypadkach program odbywał się poza studiem, np. w zakładach przemysłowych;
- dyskusja zawierała element komizmu i inscenizacji – prowadzący często występowali przebrani w kostiumy, ważną rolę grała scenografia;
- doświadczenia i prezentacje wykonywane były najczęściej za pomocą prostych i pomysłowych, często jakby „domowych” środków; jedną z przyczyn wymuszających tę formułę były skromne środki finansowe jakimi, w porównaniu z dzisiejszą telewizją, dysponowali twórcy programu;
- dyskusja była przeplatana i podsumowywana felietonami filmowymi, pokazującymi szersze tło zagadnienia oraz przykłady jego zastosowań;
- w dyskusji unikano sięgania do zawiłych teorii, których nie można zobrazować; stanowiło to ogromną siłę edukacyjną programu; oglądać go mógł każdy, dziecko, dorosły czy osoba w podeszłym wieku; polonista, matematyk, fizyk, mechanik, każdy kto tylko wykazywał zainteresowanie nauką i techniką; z tego powodu program kształcił dzisiejszych techników i nauczycieli.
Historia programuEdytuj
Program Sonda zastąpił na antenie Telewizji Polskiej popularną wtedy audycję Eureka. Autorką pierwszego pomysłu programu była Zofia Żukowska. Jego redakcję i prowadzenie rozpoczął Andrzej Kurek, wspomagany przez ówczesnego redaktora naczelnego Jacka Kunickiego, Zofię Żukowską i Wandę Konarzewską.
Pierwszy odcinek został nadany 8 września 1977 roku. Źródła podają, że prowadził go Andrzej Kurek wraz z Wandą Konarzewską[1]. W archiwum nie zachowała się kopia tego wydania. Tydzień później razem z Kurkiem zaczął występować Zdzisław „Danek” Kamiński.
Z czasem zespół redakcyjny poszerzył się. W rozkwicie zespół tworzyło sześciu dziennikarzy, kierownik produkcji i scenograf. Materiały filmowe wykorzystywane w programie redaktorzy zdobywali za darmo, głównie poprzez ambasady i ośrodki kultury (filmoteki), przedstawicielstwa handlowe, zarówno krajów socjalistycznych, jak i krajów zachodnich; także poprzez kontakty osobiste. Po raz pierwszy telewizja zakupiła dla Sondy materiał dopiero w roku 1986, dopiero po zrealizowaniu kilkuset programów.
29 września 1989 roku, w drodze z Krakowa do Raciborza, Andrzej Kurek i Zdzisław Kamiński, a także prowadzący samochód Peugeot 405 Andrzej Gieysztor zginęli w wypadku samochodowym w Raciborzu-Brzeziu[2], gdzie – w Raciborskiej Fabryce Kotłów „Rafako” – mieli zbierać materiały do kolejnego programu „O współczesnej technice masowych wierceń otworów dla potrzeb przemysłu energetycznego i inżynierii chemicznej”[3][4].
Przyczyną wypadku – czołowego zderzenia z ciężarówką – najprawdopodobniej była nadmierna prędkość (śledztwo wykluczyło wersję mówiącą o poślizgu na plamie oleju). Kurek i Kamiński pochowani zostali na cmentarzu w Pyrach w Warszawie[2][5].
Wszystkie scenariusze, opracowane przez członków zespołu i wykorzystane do realizacji programów zostały przekazane do archiwum TVP. W tymże archiwum znajdują się taśmy z zachowanymi odcinkami Sondy (patrz tabela poniżej). W 1992 roku część odcinków Sondy zostało wydanych na 34 kasetach VHS przez firmę BRAWO.
Logo i czołówka programuEdytuj
Logo Sondy stworzył Andrzej Kurek. Wykorzystał on symbol taijitu. Najbardziej jednak kojarzonym z Sondą symbolem stała się czołówka programu[6][7].
Na wizyjną czołówkę składały się następujące materiały filmowe i animacje:
- lot sondy Mariner 5,
- wybuch supernowej,
- animacja napisu SONDA na tle przestrzeni kosmicznej i planety,
- podział jądra komórkowego z widocznymi chromosomami,
- animacja niebieskich kół z wpisanymi literami, układających się w napis SONDA,
- moment zapłonu silnika rakiety Saturn V,
- animacja napisu SONDA zbliżającego się do kamery,
- zdjęcia satelitarne cyklonu i przebitka sztormu na morzu na zakończenie ujęcia,
- animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych,
- mieszanie się oleju z wodą w stanie nieważkości,
- moment zbliżania się mikrolutownicy do chipa w celu tzw. „szycia” układu scalonego,
- animacja napisów SONDA, gdzie naprzemiennie pokazywany jest napis mały i duży,
- kontrola wyprodukowanych układów scalonych
- animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych (krótsze ujęcie),
- kolaż ujęć z filmów popularnonaukowych produkcji ZSRR,
- animacja z pojawiającymi się literami tworzącymi napis SONDA i pojawianie się kilku napisów w różnej wielkości,
- Płytka Pioneera na tle gwiazd.
Czas trwania – 46 sek.
Została ona zmontowana na taśmie filmowej 16 mm z wykopiowań z kilku materiałów filmowych i z plansz zamówionych w Studiu Eksperymentalnym TV. Materiały filmowe pozyskano z bibliotek filmowych przy ambasadach (USA, Anglii, Francji, ZSRR) i ośrodków kultury różnych państw. Główną pracę przy montażu wykonał Andrzej Kurek wraz z kwalifikowaną montażystką Bożeną Szostkowską, która wprowadziła do polskiej telewizji technikę montażu cyfrowego.
W późniejszym okresie plansze do programu wykonywane były przez Andrzeja Kurka na jego prywatnym komputerze ZX Spectrum 48KB w obudowie The Fuller FDS Keyboard (bez naklejek firmowych) produkowaną przez angielską firmę Fuller Micro Systems[8].
Czołówkę dźwiękową stanowi nieco skrócony utwór „Visitation”, którego kompozytorem i wykonawcą jest Mike Vickers[9][10]. Utwór pochodzi z płyty Standard Music Library „Period/Pastoral/Solo Instruments – Moog/Dramatic”, nr katalogowy ESL 121, strona B, ścieżka nr 3[11]. Na obwolucie taśmy Teresa Bancer zapisała (nie mające nic wspólnego z czołówką) następujące utwory: Quincy Jones – „Gruby tatuś”, Teresa Bancer – „Milczenie”, Stockhausen – „Etiuda”, Luening-Ussachevsky – „Król Lear”, Maliszewski – „Zmienność myśli”[6].
W grudniu 2013 r. wydawnictwo GAD Records zaprezentowało zbiór wykorzystywanych w programie utworów na płycie kompaktowej; rok później także na winylu[12][13]. W grudniu 2014 r. nakładem GAD Records ukazał się (na CD i winylu) drugi zestaw takich utworów. W katalogu wydawnictwa są także płyty takich artystów jak Władysław Komendarek, Krzysztof Duda, Mikołaj Hertel czy Mladen Franko, na których również znajdują się utwory wykorzystane w programie Sonda.
Spis odcinkówEdytuj
Emisja programu w telewizji po 1989Edytuj
Od czasu tragicznej śmierci prowadzących Sonda właściwie przestała być emitowana. W 1990 roku wyemitowano jeszcze trzy odcinki premierowe wcześniej nie emitowane i jedną powtórkę. Były to odcinki: „Sen na jawie”, „Hikari znaczy błyskawica” (powtórka), „Nasze kochane zwierzęta” i „Rezerwat”. Wszystkie następne emisje były już tylko powtórkami wcześniejszych odcinków.
25 października 1992 roku wyemitowany został program wspomnieniowy o Andrzeju Kurku i Zdzisławie Kamińskim pt. „Dwaj ludzie z Sondą”.
Powtórki programu były emitowane w TVP1 latem 1994 w paśmie „Telewizja Edukacyjna”.
26 października 2002 roku na antenie TVP2 wyemitowano odcinek „Do utraty tchu”.
W 2009 roku na antenie TVP Historia fragmenty Sondy wyemitowano w programie „Bez komentarza” oraz w programie „Czas przeszły dokonany”. W programie „Bez komentarza” 27 września (premiera, z późniejszymi powtórkami) wyemitowano fragmenty następujących odcinków: „Węzeł”, „Towarzystwo płaskiej Ziemi” i „Pełnym wiatrem”. Natomiast w programie „Czas przeszły dokonany” 29 września (premiera, z późniejszymi powtórkami) wyemitowano fragmenty odcinków: „Tajemnice snu”, „IKAR 2000” i „Na krańcach widma”. 12 grudnia 2009 roku na antenie TVN Style w programie „66 niezapomnianych programów tv” Sonda zajęła 11 miejsce w rankingu. W programie wykorzystano krótkie fragmenty następujących odcinków Sondy: „Plaster rzeczywistości”, „Salmed '82 – Płuco”, „Zoo”, „Okrągła tajemnica”, „Głęboki oddech”, „Olej”, „Siła”, „Silentum universi”, „Kolor”, „Ubranko na miarę” i „Promień nadziei”.
27 marca 2010 roku na antenie TVP Info w programie „Tv nostalgia” wyemitowano fragmenty następujących odcinków Sondy: „Skóra”, „Salmed '82 – Płuco”, „Łata”, „Siła”, „Okrągła tajemnica”, „Z nędzy do pieniędzy”, „Test” cz. 1, „Promień nadziei”, „X”, „Cierpienia wynalazcy”, „Ogień”, „Zagadka mężczyzn”, „Ubranko na miarę”, „Głęboki oddech”, „Gry wojenne” i „Opowieści warsztatowe”. W 2010 roku (29 i 30 września) swoje powtórki miał program „Bez komentarza” z 2009 roku.
Od 2 września 2011, od poniedziałku do piątku o 18:30, TVP Historia rozpoczęła regularną reemisję „Sondy”[14]. Od 2 stycznia 2012 odcinki „Sondy” nadawanо codziennie o 18:30 (powtórka następnego dnia o 8:30)[15]. Pierwszym wyemitowanym odcinkiem był „Kodeks Kosmosu” (2 września 2011). Od 1 września 2012 do 7 czerwca 2014 program nadawano w soboty przed południem.
17 września 2011 roku na antenie TVP Kultura w programie „Po trochu wyciągane z lochu, czyli Archiwizja” wyemitowano odcinek „Nowe paliwa”.
Fragmenty programu zostały pokazane w 2014 roku w programie „Szperacze TV” na antenie TVP Rozrywka.
Od 14 marca 2016 do 30 grudnia 2018 Telewizja Polska emitowała kontynuację pod nazwą Sonda 2[16], który (w zamierzeniu autorów) jest kontynuacją SONDY. Program prowadził polski fizyk i popularyzator nauki Tomasz Rożek.
Zespół tworzący programEdytuj
UwagiEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Oficjalna strona SONDY.
- ↑ a b Śmierć twórców Sondy. „Elektroda Raciborska”, 15 października 1989.
- ↑ Oficjalna strona programu SONDA.
- ↑ Tragiczna śmierć autorów telewizyjnej „Sondy”. „Nowiny”, s. 1, Nr 212 z 30 września - 1 października 1989.
- ↑ Śmierć twórców Sondy. naszraciborz.pl, 2008-09-30. [dostęp 2011-09-02].
- ↑ a b Czołówka programu.
- ↑ Sonda - czołówka programu (1977-1989)
- ↑ http://www.astro4u.net/forum/showthread.php?tid=8021 Andrzej Kurek używał go w programie – Czynnik Si, część 1, oraz Czynnik Si, część 4 w którym komputer był obsługiwany przez jego syna Mateusza i jego rówieśniczkę. [dostęp 2014-03-06].
- ↑ Składanka z tytułowym utworem.
- ↑ Dźwiękowa czołówka SONDY - oryginał odnaleziony!!!, www.astro4u.net [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ Period / Pastoral / Solo Instruments - Moog / Dramatic (1971, Vinyl) | Discogs, www.discogs.com [dostęp 2020-07-09] (ang.).
- ↑ https://www.discogs.com/Various-Sonda-Muzyka-Z-Programu-Telewizyjnego/release/5115416 Sonda. Muzyka Z Programu Telewizyjnego; CD
- ↑ https://www.discogs.com/Various-Sonda-Muzyka-Z-Programu-Telewizyjnego/release/5351912Sonda. Muzyka Z Programu Telewizyjnego; LP
- ↑ „Sonda” w TVP Historia. mediaboss.pl, 2011-09-01. [dostęp 2011-09-02].
- ↑ Program dla prasy. 2012-01-01. [dostęp 2012-01-01].
- ↑ „Sonda 2” już w marcu na antenie Dwójki. Skąd jesteśmy, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy?