Kanał Elbląski: Różnice pomiędzy wersjami

'''Kanał Elbląski''' ([[język{{w niemieckijęzyku|de|niem.]] ''Oberländischer Kanal''}}, [[język polski|pol.]] ''Kanał [[Prusy Górne|Oberlandzki]]''<ref>Spotyka się również nazwę ''Kanał Staropruski''.</ref>) – żeglowna [[droga wodna]] na terenie [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]]. Kanał bywa także nazywany ''Kanałem Elbląsko-Ostródzkim'' lub ''Kanałem Ostródzko-Elbląskim''<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.emazury.com/index.php?JEZ=pl&LIS=miasta&MENU=elblag&GL=kanal_elblaski-nazwa|tytuł=Kanał Elbląski czy Kanał Ostródzko-Elbląski?|opublikowany=emazury.com|język=pl|data dostępu=2009-05-17}}</ref><ref>{{cytuj stronę|url=http://www.info.elblag.pl/index.php?id=niezbednik_&pid=20&strona=1|tytuł=.Kanał Elbląski i jego twórca|opublikowany=info.elblag.pl|język=pl|data dostępu=2009-05-17}}</ref><ref>Główny Urząd Geodezji i Kartografii podaje w {{cytuj stronę|url=http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/hydronimy1.pdf|tytuł=wykazie nazw wód płynących}}, na str. 63, nazwę ''Kanał Elbląski''.</ref>. W 1978 fragment kanału został uznanyuznano za zabytek techniki, natomiast Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 styczniaw 2011 został uznany za [[pomnik historii]]<ref>{{Dziennik Ustaw|2011|20|100}}, Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011.</ref><ref>Narodowy Instytut Dziedzictwa: [http://www.zabytek.pl/idm,1215,kanal-elblaski.html Kanał Elbląski] zabytek.pl [dostęp 2011-01-20].</ref>. Kanał Elbląski w 2007 &nbsp;r. w plebiscycie „[[Rzeczpospolita (gazeta)|Rzeczpospolitej]]” został uznany za jeden z siedmiu cudów Polski<ref>{{cytuj stronę|url=http://archive.is/7RqV|tytuł=Wyniki naszego plebiscytu: oto siedem cudów Polski|data=2007-09-20|opublikowany=Rzeczpospolita / Presspublica|data dostępu=2011-08-31}}</ref>.

Całkowita długość kanału z odgałęzieniami wynosi 151,7 km<ref>[http://www.rzgw.gda.pl/?mod=content&path=9 Strona Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku].</ref>, aczkolwiek można spotkać dane określające długość głównego szlaku wodnego na 127,5 &nbsp;km, a odnóg bocznych – na 65 &nbsp;km. Powiązana z Kanałem droga wodna Miłomłyn – Zalewo liczy 49,9 &nbsp;km.

Długość drogi wodnej między Ostródą a Elblągiem wynosi 82 &nbsp;km, natomiast między Ostródą a Iławą 48 &nbsp;km (w tym 31 &nbsp;km między Miłomłynem a Iławą). Łączna suma różnic poziomów na śluzach i pochylniach wynosi 103,4 &nbsp;m.

Kanał łączy jezioro [[Druzno]] z [[Drwęca|Drwęcą]] oraz z jeziorem [[Jeziorak]]. Z jeziora DruznoDruzna, poprzez rzekę [[Elbląg (rzeka)|Elbląg]] z [[Zalew Wiślany|Zalewem Wiślanym]], a także przez [[Kanał Jagielloński]], [[Nogat]] i [[Wisła|Wisłę]] z [[Morze Bałtyckie|Morzem Bałtyckim]].

[[Plik:KOS Ostroda Przystan.jpg|mały|250px|Przystań Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej w [[Ostróda|Ostródzie]]]]

Przy budowie Kanału Elbląskiego wykorzystano [[jezioro|jeziora]] leżące na różnych wysokościach między [[Ostróda|Ostródą]] i Zalewem Wiślanym. Różnica poziomów sięga 100 &nbsp;m. Osobliwością na skalę europejską jest zespół 5 pochylni, po których przetacza się statki na specjalnych platformach ustawionych na szynach. Zastosowane w tym celu szynowe urządzenia wyciągowe napędzane są mechanicznie siłą przepływu wody. Od kanału odgałęzia się kilka szlaków wodnych, m.in. Ostróda – jezioro [[Szeląg Mały]], Ostróda – [[Jezioro Drwęckie]] – rzeka Drwęca – [[Wisła]].

Ze względu na swoje walory przyrodnicze i kulturowe teren został objęty ochroną prawną w formie [[Obszar Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego|Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego]]<ref name=po>{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20160309034939/http://bipgminaelblag.eline2n.nazwa.pl/system/obj/166_pos2006-2011.pdf|tytuł=Program Ochrony Środowiska dla Gminy Elbląg na lata 2006–2011, s. |strony=31 |data dostępu=2013-01-29}}</ref>.

Poniżej podano w kolejności chronologicznej wszystkie występujące w źródłach nazwy kanału:

* 1959 Kanał Druzeński<ref>{{Cytuj|autor=Ryszard Kowalski, Cezary Wawrzyński „100|tytuł=100 lat żeglugi pasażerskiej Ostróda-Iława-Elbląg 1912-2012” Wydawnictwo Edytor 1912–2012|wydawca=Wers |miejsce=Olsztyn, |data=2012, {{ISBN|isbn=978-83-60488-36-2}}.</ref>

W pobliżu [[Elbląg]]aElbląga, już wcześniej do żeglugi przystosowano płytkie jezioro [[Druzno]], przez które pogłębionopoprowadzono szlak żeglowny o szerokości 20 &nbsp;m. Tamtędy wiódł szlak wodny łączący się z portem Elbląg i dalej z Bałtykiem. Stan ten miał wpływ na powstanie koncepcji połączenia jezior leżących między [[Wisła|Wisłą]] ia [[Pasłęka|Pasłęką]]. PrzezPrzeszkodę wiele lat nikt nie wpadł na pomysł rozwiązania pozwalającego na pokonaniestanowiła 99-metrowejmetrowa różnicyróżnica poziomu wód na odcinku 10 &nbsp;km między jeziorami Druzno i Piniewo. Ewentualna budowa [[Śluza wodna|śluz]] wymagałaby budowy około 30 takich obiektów hydrotechnicznych.

[[Plik:MAPA KANAŁU ELBLASKIEGO.svg|mały|lewo|250pxupright=1.25|Plan Kanału Elbląskiego]]

Nad projektem kanału zaczęto pracować w 1837<ref>Dodatek „150''150 lat Kanału Ostródzko-Elbląskiego”Elbląskiego'' do „Rzeczpospolitej” z 29 IV 2010 r. podaje jako datę przyjęcia projektu do realizacji rok 1825, a jako datę rozpoczęcia prac także rok 1846. 1825 podawana jest też przez inne źródła jako rok przekonania króla pruskiego do budowy argumentem, że „Nikt na świecie takiej budowli nie posiada”.</ref> a prace rozpoczęto 28 października 1844. Cztery pierwsze pochylnie ''suche'': [[Buczyniec (wieś w gminie Rychliki)|Buczyniec]], [[Kąty (osada w powiecie elbląskim)|Kąty]], Oleśnica i Jelenie uruchomiono w 1860. Projektantem i realizatorem Kanału był [[Georg Jacob Steenke]], który przyjął zlecenie [[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Fryderyka Wilhelma IV]], pragnącego połączyć szlakiem żeglownym [[Prusy Wschodnie]] z [[Morze Bałtyckie|Bałtykiem]]<ref>[http://www.geozeta.pl/artykuly,,35 Geozeta.pl].</ref>.

Podczas robót hydrotechnicznych wyrównywano poziomy wód w zbiornikach na trasie kanału. Na odcinku Miłomłyn – Buczyniec obniżono poziomy luster wody do poziomu [[Jeziorak]]a (99,5 &nbsp;m n.p.m.). Takie działania były przyczyną obniżenia poziomu wód kilku jezior nawet o ponad pięć metrów (o tyle obniżył się poziom wód w jeziorach [[Sambród (jezioro)|Sambród]] i Piniewo; w jeziorze Ilińsk – o 1,5 &nbsp;m, [[Ruda Woda]] – o 1,7 &nbsp;m).

Na [[Jezioro Karnickie|Jeziorze Karnickim]] (97,5 &nbsp;m n.p.m.) wybudowano dwie groble, między które wpuszczono wody kanału, oraz akwedukt leżący powyżej lustra wody tego jeziora.

Do napędu mechanizmu napędowego pochylni wykorzystano różnice poziomów pomiędzy odcinkami kanału i energię wody przepływającej z wyższego poziomu na niższy. Wprawia ona w ruch [[koło wodne|koło wodne nasiębierne]] a to z kolei mechanizm napędzający liny ciągnące wózki do transportu jednostek pływających. Wózki transportowe poruszają się po szynach, łączących odcinki kanału po obydwu stronach pochylni. Energia elektryczna służy wyłącznie do oświetlenia obiektów.

Budowa kanału była droższa o około 10% od kosztu budowy [[Wieża Eiffla|Wieży Eiffla]] w [[Paryż]]u. Wartość poniesionych nakładów inwestycyjnych odpowiadała wartości 2,4 &nbsp;t złota<ref>„150{{Cytuj|tytuł=150 lat Kanału Ostróda-Elbląg 1860-2010”, 1860–2010|autor=Ryszard Kowalski, Cezary Wawrzyński, Wydawnictwo: |wydawca=Wers |miejsce=Olsztyn, {{ISBN|isbn=978-83-60488-25-6}}.</ref><ref>{{Cytuj |url=http://www.focus.pl/artykul/kanal-ostroda-elblag-bezimienny-cud-architektury |tytuł=Kanał Ostróda-Elbląg: bezimienny cud architektury – Focus.pl |opublikowany=www.focusFocus.pl |język=pl |data dostępu=2017-12-09}}</ref><ref>{{Cytuj |url=http://zielski.osdw.pl/ksiazka/Ryszard-Kowalski-Cezary-Wawrzynski/150-lat-Kanalu-Ostroda-Elblag-1860-2010,zielsGD2WK8V4 |tytuł=150 lat Kanału Ostróda-Elbląg 1860-2010, Ryszard Kowalski, Cezary Wawrzyński |opublikowany=zielski.osdw.pl |data dostępu=2017-12-09}}</ref>.

Kanał w XIX w. (1844-18601844–1860), jako szlak komunikacyjny, pełnił ważną rolę gospodarczą przyczyniając się do rozwoju pojezierzy Ostródzkiego i Iławskiego i ich komunikacji z portami w [[Gdańsk]]u i [[Elbląg]]u, do których przewożono głównie płody rolne (zwłaszcza zboże) i drewno. Mniejsze znaczenia miał transport artykułów przemysłowych. Rozwój transportu kolejowego (zwłaszcza po 1872, kiedy przez [[Ostróda|Ostródę]] przeprowadzono linię [[Poznań]] – [[Toruń]] – [[Olsztyn]] – [[Czerniachowsk|Wystruć]]) i później samochodowego wpłynął na zmniejszenie przewozów towarowych na kanale i już w latach 30. XX wieku był on wykorzystywany jedynie przez turystów.

Pierwszy raz turyści popłynęli kanałem w 1912 na pokładzie łodzi motorowej „Seerose” („Róża morska”) należącej do przedsiębiorstwa żeglugowego Schiffs-Reederei Adolf Tetzlaff. W tym samym roku do eksploatacji wprowadzono statek „Herta”. W 1925 służbę podjęła jednostka wycieczkowa „Heini”, a dwa lata później (1927) statek „Konrad”., W tym samym 1927,a w sezonie letnim, rozpoczęto regularne rejsy pasażerskie po kanale.

W 1948 dzięki staraniom Adolfa Tetzlaffa i pełnomocnika rządu Zygmunta Mianowicza ponownie uruchomiono urządzenia kanału, dzięki czemu możliwe się stało wznowienie regularnych rejsów turystycznych<ref>Spotykana jest również informacja, że ruch towarowy wznowiono po wojnie już w 1946 roku.</ref>. Początkowo armatorem była [[Żegluga Gdańska]], ale w połowie lat 70. pływające po kanale statki przejęła [[Żegluga Mazurska]] z [[Giżycko|Giżycka]]. Od 1992 armatorem był samorządowy Zakład Komunikacji Miejskiej w Ostródzie – Żegluga Ostródzko-Elbląska. W 1999 w skład należącej do Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej białej floty wszedł ósmy, zakupiony wówczas statek o nazwie „Ostróda” (65 miejsc; pozostałe statki tej wielkości to wyprodukowane w latach 60.: „Kormoran”, „Birkut”, „Marabut”, „Pingwin”, „Łabędź”; mniejsze statki to: „Żuraw” mieszczący 35 osób oraz „Perkoz” – 12 osób)<ref>{{Cytuj|autor=Igor Nazaruk „Kapitanowie|tytuł=Kapitanowie słodkich wód” wód|opublikowany=Metro |data=2011-07-18 [|url=http://www.emetro.pl/emetro/1,85648,9968451,Kapitanowie_slodkich_wod.html. Kapitanowie słodkich wód].}}</ref>. Statki tego armatora przewoziły rocznie około 50 tys. pasażerów. 25 października 2010 nastąpiło przekształcenie ZKM w Ostródzie w firmę Żegluga Ostródzko – -Elbląska Sp. z o.o.

Obecnie prowadzona jest żegluga statków tzw. ''[[Biała flota w Polsce|białej floty]]'' w rejsach pomiędzy portami w Elblągu i Ostródzie, a także między Ostródą a Starymi Jabłonkami oraz Miłomłynem. Jeszcze kilka lat temu{{kiedy}} na zamówienie realizowano rejsy na odcinku [[Miłomłyn]] – [[Iława]]. W 2013 roku, z uwagi na remont kanału, rejsy statków realizowane były wyłącznie między Elblągiem a Całunami oraz z Ostródy przez Miłomłyn do Iławy. Po zakończeniu remontu Kanału nie są już prowadzone regularne rejsy statków na całej długości zmiędzy ElblągaElblągiem doa Ostródy i z Ostródy do ElblągaOstródą. Statki pływają z Elbląga tylko do pochylni Buczyniec, a z Ostródy do Miłomłyna. Ponadto w 2018 oferowano rejsy na trasach Ostróda – Stare Jabłonki, Ostróda – [[Puzy|Jezioro Pauzeńskie]] – Ostróda, Iława – Sarnówek – Iława, rejs z Iławy po Jezioraku i z Ostródy po [[Jezioro Drwęckie|Jeziorze Drwęckim]] oraz po pochylni Buczyniec<ref>{{Cytuj |tytuł = Żegluga Ostródzko-Elbląska |data dostępu = 2019-01-16 |opublikowany = www.zegluga.com.pl |url = http://www.zegluga.com.pl/oferta/}}</ref>.

[[Plik:Oberländischer Kanal3.jpg|mały|250px|Łódź na pochylni]]

[[Plik:Sluza miłomłyn.svg|mały|lewo|250pxupright=1.25|Schemat śluzy w Miłomłynie]]

[[Plik:20070824 kanal elblaski 100 3918.jpg|mały|250px|Statek ''białej floty'']]

* Kilometry 3,10–5,25. Kanał naturalny; biegnie przez jezioro [[Ilińsk]] o średniej głębokości 24 &nbsp;m.

* Kilometry 7,85–20,90. Na długości 13 km trasa wiedzie przez jezioro [[Ruda Woda]]. Szerokość waha się w granicach 250–500 m. Głębokość średnia – 24 &nbsp;m.

* Kilometry 22,70–27,30. Jezioro [[Sambród (jezioro)|Sambród]]; średnia głębokość 4,0 &nbsp;m. Szerokość średnia jeziora – 300 &nbsp;m.

* Zwierciadło wody na tym odcinku (od Miłomłyna do pochylni Buczyniec) znajduje się na wysokości 99,50 &nbsp;m n.p.m.

[[Plik:100 4038 zaglowka na wozku buczyniec.jpg|mały|250px|Wózek przewożący żaglówkę]]

[[Plik:100 3934 wozek pochylnia caluny.jpg|mały|250px|Wózek na pochylni Całuny]]

[[Plik:Sluza ostroda.svg|mały|lewo|250pxupright=1.25|Schemat śluzy w Ostródzie]]

* Kilometry 0,0–4,62. Kanał sztuczny (między śluzami Miłomłyn i Zieloną). Zwierciadło wody na wysokości 96,30 &nbsp;m n.p.m.

* Kilometry 4,62–10,50. Trasa biegnie doliną rzeki Liwy, kończy się w Jeziorze Drwęckim. Zwierciadło wody na wysokości 94,9 &nbsp;m n.p.m.

* Kilometry 10,50–14,80. Kanał prowadzi przez jezioro Drwęckie, kończy się w mieście [[Ostróda]]. Średnia głębokość jeziora – 15 &nbsp;m. Zwierciadło wody na wysokości 94,9 &nbsp;m n.p.m.

* Odcinek od 4,62–15,11 km jest najniższym w tej części kanału. Zwierciadło wody znajduje się na wysokości 94,9 &nbsp;m n.p.m.

[[Plik:Sluza mala rus.svg|mały|lewo|250pxupright=1.25|Schemat śluzy Mała Ruś]]

* Kilometry 31,80-33,30. Kanał prowadzi jeziorem [[Szeląg Mały]], najpierw koło miejscowości [[Stare Jabłonki]], a po przejściu przez wąską cieśninę na drugą część jeziora, koło miejscowości [[Staszkowo]]. Koniec kanału w małej osadzie [[Buńki]] na południowym końcu jeziora. Zwierciadło wody na wysokości 98,2 &nbsp;m n.p.m.

* Kilometry 0,0–10,01. (Śluza w Miłomłynie). Kanał sztuczny – trasa wiedzie do [[Dauby|jeziora Dauby]]. Kanał przebiega przez [[jezioro Karnickie]], po sztucznie usypanym nasypie o długości 484 &nbsp;m.

** Bramy bezpieczeństwa w km 6,50 i 8,91. Szerokość kanału – 39,0 &nbsp;m.

* Kilometry 10,01–11,50. Kanał biegnie przez jezioro Dauby. Średnia głębokość – 2,0 &nbsp;m.

* Kilometry 11,50–32,30. Kanał prowadzi przez jezioro [[Jeziorak]]. Poziom zwierciadła na odcinku Miłomłyn – Iława znajduje się na wysokości 99,50 &nbsp;m n.p.m.

[[Plik:Elbląg-Ostróda-kanaal.jpg|mały|250px|Widok z lotu ptaka]]

Od sierpnia 2011 do maja 2015 roku prowadzono gruntowną rewitalizację kanału polegającą na kompleksowej przebudowie wszystkich pięciu pochylni, umocnieniu brzegów oraz odmuleniu szlaku wodnego. Żeglugę na kanale wstrzymano na 2 lata z końcem sezonu letniego 2012<ref>{{Cytuj|autor=Grzegorz Szaro „Statkiem|tytuł=Statkiem po trawie. Ostatnie rejsy przed wielkim remontem Kanału Elbląskiego” Elbląskiego|url=http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/56,35612,12537146,Statkiem_po_trawie__Ostatnie_rejsy_przed_wielkim_remontem.html |data=23.09.2012.}}</ref>. Wynoszący 115 mln zł koszt rewitalizacji kanału w części sfinansowano ze [[Fundusze Unii Europejskiej|środków unijnych]]<ref >{{cytuj stronę|url=http://www.portalsamorzadowy.pl/fundusze-europejskie/rewitalizacja-kanalu-za-95-mln-zl,19384_0.html|tytuł=Rewitalizacja kanału za 95 mln zł |autor=PAP |data=2011-07-04|opublikowany= Portal Samorządowy |język = pl |data dostępu=2011-07-05}}</ref>, a sam projekt realizowany był w ramach zatwierdzonego 12 czerwca 2007 roku przez Zarząd Województwa Warmińsko–Mazurskiego ''Programu Rozwoju Turystyki w obszarze Kanału Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego''<ref>[http://www.rzgw.gda.pl/?mod=content&path=2,13,210 Rewitalizacja Kanału Elbląskiego].</ref>. Prace, polegające na pogłębieniu kanału, przeprowadzono w 2011 roku, a remont pochylni (wymiana wszystkich elementów mechanicznych i hydrotechnicznych, m.in. koła wodne, budynki maszynowni, turbiny napędowej, filary, torowiska, liny) w latach 2013–2015. Ponadto w Buczyńcu powstała izba historyczna z salą multimedialną oraz ekspozycją m.in. form odlewniczych urządzeń pochylni oraz dokumentów dotyczących powstania kanału, w tym tych z oryginalnymi podpisami jego budowniczego Georga Jacoba Steenke<ref>{{Cytuj|autor=Maciej Sandecki, ''[|url=http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/1,35636,9892266,Stary_Kanal_Elblaski_juz_wkrotce_bedzie____jak_nowy.html |tytuł=Stary Kanał Elbląski już wkrótce będzie... jak nowy]'', „Gazeta|opublikowany=Gazeta Wyborcza Trójmiasto”, Trójmiasto|data=1 lipca 2011.}}</ref>. 29 maja 2015 roku na terenie pochylni Buczyniec nastąpiło otwarcie zrewitalizowanego kanału<ref>[http://www.voyage.pl/polska/5084/kanal-elblaski-znowu-otwarty Kanał Elbląski znowu otwarty].</ref>.

* {{cytuj stronę|url=http://www.rzgw.gda.pl/?mod=content&path=2,12,348&PHPSESSID=637571b68706cc233f8f0f9328dd0d02|tytuł=Kanał Elbląski opis na stronie Rejonowego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku|język=pl|data dostępu=2011-01-11}}