Łętownia (województwo małopolskie)
Łętownia – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie suskim, w gminie Jordanów.
| wieś | |
_BM2.jpg) Łętownia z Urbaniej Góry | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
450–858 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2020) |
2908[2] |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-242[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KSU |
| SIMC |
0431007 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Jordanów  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu suskiego  | |
 49°41′51″N 19°52′16″E/49,697500 19,871111[1]
| |
Integralne części wsi Łętownia[4][5]:
- przysiółki
- Chlebkowa, Na Groniu, Walasówka
- osady
- Klimasowa
- części wsi
- Bacowa, Bańcerówka, Bargłowa, Bąbolowa, Bielowa, Bolowa, Budowa, Cebulowa, Ciszczonkowa, Ciszczonowa, Czarnotowa, Firkówka, Garncarzowa, Gąsiorowa, Gliniki, Gorylowa, Gościejowa, Jagusiowa, Jakubczęciowa, Jasionkowa, Knapikowa, Kościelnowa, Kowalczęciowa, Kubaczkowa, Lachowa, Lawrowa, Makuch Niżni, Makuch Wyżni, Potok, Saguchowa, Szwajcowa, Szyszkowa, Wichrowa, Wójcikówka, Zagrody Niżnie, Zagrody Wyżnie, Zębalowa, Zwięgadłowa.
Do 1954 roku istniała gmina Łętownia. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Łętownia. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Położenie edytuj
Tereny Łętowni pod względem fizyczno-geograficznym należą do prowincji Karpat, podprowincji Zewnętrznych Karpat Zachodnich, makroregionu Beskidów Zachodnich. Wieś leży na styku mezoregionów Beskidu Makowskiego (zwanego także Średnim) i Beskidu Wyspowego, w dolinie potoku Łętówka. Jej zabudowania rozłożone są pomiędzy połogimi grzbietami oddzielającymi dolinę Łętówki od doliny Naprawki, a przełomem Łętówki między Łysą Górą a Holą w masywie Zębalowej. Centralna część wsi położona jest na wysokości ok. 500 m n.p.m.[6] Łętownia zajmuje obszar 22,5 km². W pobliżu wsi (4 km) przebiega ważna trasa drogowa Kraków – Zakopane (droga ekspresowa S7, tzw. Zakopianka).
Miejscowość liczy ok. 2800 mieszkańców. Dobre położenie komunikacyjne i bliskość Jordanowa, Rabki, a nawet Zakopanego i Krakowa korzystnie wpływają na rozwój Łętowni.
Historia edytuj
W średniowieczu przez Łętownię przebiegał ważny szlak handlowy zwany „drogą polską”, biegnący z Krakowa przez Myślenice i przełęcz Spytkowicką do sąsiednich Węgier. Tym szlakiem szli Tatarzy podczas pierwszego najazdu na Polskę. Zaludnienie tych terenów w tamtych czasach było małe. Trudne warunki przyrodnicze: gęste lasy, dzikie zwierzęta, uboga gleba, nie sprzyjały imigracji ludności.
W XIV w. tereny te należały do rodziny Jordanów, która wywodzi się od niemieckiego kolonisty Wilhelma. Jego potomkowie dorobiwszy się majątku w kopalniach soli, kupili w 1342 r. od króla Kazimierza Wielkiego sołectwo wsi Myślenice i uzyskali zgodę na kolonizację okolicznych terenów.
Osadę Łętownia (Lanthownia) założył Kazimierz Wielki mocą przywileju wydanego w Żarnowcu 27 sierpnia 1365 r. Historyczny teren wsi obejmował nie tylko obszar dzisiejszej Łętowni, ale także części Tokarni, Więciórki, Bogdanówki i Skomielnej Czarnej, założone w XV–XVII stuleciu. Pierwsi mieszkańcy wsi to wolni łowcy, pasterze i drwale.
Od XIV w. Łętownia z sąsiednimi wioskami należała do parafii w Pcimiu. W 1439 r. Katarzyna, wdowa po szlachetnym Zbyszku z Myślenic, oddaje Łętownię Janowi z Brzezia w zamian za Kojszówkę, z dopłatą 300 grzywien. Następnie dobra te trafiają w ręce Marcina Birowy z Przybenic, który mocą przywileju Kazimierza Jagiellończyka z 1451 r. przeniósł Łętownię z prawa polskiego na niemieckie, a następnie sprzedał ją wraz z Porębą, Trzemeśnią i Banowicami Andrzejowi z Jurczyc za 400 grzywien. Później dobra te przejął Jan Stojowski ze Stojowic, który w 1467 r. odstąpił większość z nich Andrzejowi Banowskiemu z Banowic. Ten z kolei sprzedał Łętownię za 85 węgierskich florenów żupnikowi krakowskiemu, a zarazem wójtowi myślenickiemu, Mikołajowi Jordanowi. Jordan wystawił we wsi prywatną kaplicę, której istnienie dało podstawy do podjęcia przezeń w 1488 r. starań o oderwanie się parafii w Łętowni od Pcimia, co przeprowadzono 10 listopada 1492 r. dekretem kardynała Fryderyka Jagiellończyka, mimo sprzeciwu Błażeja, plebana pcimskiego. Do nowej parafii należą wsie: Tokarnia, Węcierza, Skomielna Czarna, Naprawa, Wysoka, Bystra, Toporzysko, Chrobacze (dziś część Jordanowa), Malejowa (dziś w granicach Jordanowa), Skomielna Biała, Zaryte, Rdzawka, chwilowo Rabka, Spytkowice i Jordanów. W 1504 r. Aleksander Jagiellończyk potwierdził nadanie wsi Mikołajowi Jordanowi. W 1539 r. Łętownię przejął syn Mikołaja – Wawrzyniec Spytek Jordan. Na przełomie XV i XVI w. właścicielem Łętowni był Kacper Zebrzydowski, żonaty z Anną, córką Wawrzyńca Spytka Jordana.
Według inwentarza dóbr koronnych z dnia 11 maja 1643 r. w Łętowni było: 27 kmieci, 24 zagrodników, 11 zarębników, 50 komorników. Czynne były dwa młyny. W pierwszej połowie XVIII wieku właścicielami Łętowni byli hrabiowie Sierakowscy spokrewnieni z rodziną Stanisława Kostki, w wyniku I rozbioru Polski ich dobra przeszły pod panowanie Austrii.
Pierwszy kościół parafialny w Łętowni zbudowano w związku ze staraniami o ustanowienie parafii ok. 1488 r. (wcześniej kaplica husycka) na Glinikach. Drugi kościół wzniesiono w XV wieku (obok dworu, w tym miejscu rosną dęby znajdujące się pod ochroną nad strażnicą). W roku 1760 rozebrano go i przeniesiono do sąsiedniego Krzeczowa, gdzie stoi do dnia dzisiejszego. Fundatorką nowego, dotychczas istniejącego Kościoła, którego budowę rozpoczęto około 1760 r., była Barbara Lisicka, żona Jana Lisickiego, który w pierwszej połowie XVIII w. był sołtysem Łętowni. Lisicki był znanym w okolicy hulaką, który zasłynął tym, że w 1734 r. w karczmie w Bystrej popijał ze słynnym zbójnikiem Józefem Baczyńskim. Jak zeznawał potem harnaś wieczór zakończyli we dworze w Sidzinie, gdzieśmy pili, tańcowali, broń moję Imci Pan Lisicki oglądał, ja też jego. Stąd posłaliśmy po księdza, który do na przyszedł i popochociliśmy sobie. Posłał też ksiądz po półgarnca wina, ktoreśmy wypili. Ta znajomość nie uratowała dziedzica przed obrabowaniem dworu i plebanii w Łętowni przez kompanię Baczyńskiego, kiedy ta wracała do swych kryjówek w okolicach Tokarni. 24 października 1765 r. Franciszek Padlewski poświęcił kościół ku czci apostołów Szymona i Judy Tadeusza. Fundatorka zmarła 20 kwietnia 1782 r. i została pochowana w podziemiach kościoła. Syn Barbary i Jana Lisickich – Ambroży Lisicki był proboszczem w Łętowni. Zbudował on ambonę i wieżę (1779 r.). Zmarł w 1817 r. Epitafium jego wykonane z marmuru znajduje się w kościele po lewej stronie nawy. Do parafialnego kościoła w Łętowni do roku 1856 należał również, jako filialny, kościół w Jordanowie.
W XIX wieku prawo patronatu przechodzi na rodzinę Lipskich, Romerową – wnuczkę Barbary Lisickiej, Aleksandra Rolę – Gadomskiego, następnie na rodzinę Kempnerów.
Ludność Łętowni była uboga, zajmująca się rolnictwem. Ich majątek to ziemia do 2 hektarów. Gospodarzy posiadających więcej ziemi i lasów było bardzo biewielu. W tej sytuacji ludzie młodzi, jeśli mieli takie możliwości, emigrowali do Ameryki lub na służbę do pobliskich miast. Pracę na miejscu mogli otrzymać tylko we dworach.
W latach międzywojennych działalność społeczna była w Łętowni bardzo rozwinięta. Powstało wiele organizacji społecznych, organizowano różne kursy, przeważnie dla kobiet. W tej działalności społecznej służyli pomocą dziedzic Łętowni – Marian Kempner oraz jego syn Stanisław.
Dzieje Łętowni były obszernie opisane, począwszy od XIV wieku. Kronika ta znajdowała się w parafialnej bibliotece na plebanii. W 1939 r. plebania oraz 81 domów zostały spalone przez Niemców, dlatego tak skąpe są obecnie wiadomości z dziejów Łętowni.
Na podstawie zapisów znajdujących się w archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Jalu Kurek w swoich kronikach opisuje dzieje dworu, który znajdował się w Łętowni w miejscu obecnego domu towarowego. Dwór ten spalił z zemsty najbogatszy gospodarz Łętowni, Franciszek Marszałek. Za ten czyn groziła mu kara śmierci przez wbicie na pal. Takie egzekucje odbywały się w Mogilanach k. Krakowa. Franciszek Marszałek po dokonaniu w/w czynu opuścił dom rodzinny i ukrył się w lasach. Po latach osiedlił się w Nowym Targu i tam sprawował funkcję sołtysa. Na ówczesne czasy było to stanowisko wysokie i dające spore dochody w postaci danin od ludności. F. Marszałek skupował ziemie i lasy, między innymi polanę (jak wówczas nazywano), na której później rozwinęło się Zakopane. Na podstawie tego zapisu Jalu Kurek udowadniał, że pierwszym założycielem i właścicielem Zakopanego był tenże Franciszek Marszałek – mieszkaniec Łętowni[7].
Oddzielna obszerna kronika dworów i ich właścicieli znajdowała się w bibliotece dworskiej. W czasie parcelacji dworu w marcu 1945 r., gdy wyrzucono na podwórze zawartość biblioteki, Marian Kempner - zapewne w odruchu rozpaczy - kronikę dworu kazał natychmiast spalić.
W latach okupacji niemieckiej ludność Łętowni żyła w wielkiej biedzie, spora część domów została spalona. Do coraz większej biedy doprowadzało obowiązkowe dostarczanie Niemcom zboża i bydła. W lasach ukrywali się partyzanci. W hitlerowskich obozach zginęło 6 osób, 3 osoby zostały zastrzelone w Łętowni, w bitwie o Anglię zginął por. pil. Stanisław Kowalcze od Jakubczęcia. W obozie niemieckim został zamordowany zakonnik Jan Brunon Zembol z roli Zembolowej – beatyfikowany przez Jana Pawła II 13 czerwca 1999 roku w grupie 108 błogosławionych męczenników.
Po wojnie wieś Łętownia bardzo się rozbudowała. Zniknęły chałupy kryte słomą, powstają domy coraz to bardziej nowoczesne. W gospodarstwach rolnych pracują przeważnie ludzie starsi, młodzież szuka pracy w miastach lub za granicą.
Zabytki edytuj
Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[8].
- Kościół parafialny pw. św. Szymona i św. Judy, ogrodzenie, otoczenie ze starodrzewiem.
Religia edytuj
Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. apostołów Szymona i Judy Tadeusza należącej do dekanatu Jordanów.
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 72926
- ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-03-16]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 695 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013–02–15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09].
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Wieś Łętownia. gmina-jordanow.pl [dostęp 2019-10-28]
- ↑ Historia dworu na portalu 4tour.pl [dostęp 2019-10-28]
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2024-01-01].
Linki zewnętrzne edytuj
- Łętownia (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 666.
- Łętownia – strona na Facebooku