Śląsk (prowincja)
Prowincja Śląsk (niem. Provinz Schlesien) – prowincja Prus powstała po kongresie wiedeńskim i istniejąca w latach 1815–1919 i 1938–1941. Jej stolicą był Wrocław (niem. Breslau). Po przegraniu przez Niemcy II wojny światowej niemal całe terytorium, na którym leżała prowincja, należy do Polski, natomiast już od 1920 fragmenty prowincji znalazły się w granicach Czechosłowacji (Ziemia hulczyńska) i Polski (województwo śląskie, województwo poznańskie).
| 1742/1815–1918 1938–1941 | |||||
| |||||
.svg)
| |||||
| Stolica | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Zależne od | |||||
| Powierzchnia • całkowita |
| ||||
| Liczba ludności (1939) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
| Podział śląska między Prusy i monarchię habsburską |
1742 | ||||
| Data likwidacji |
1941 | ||||
Prowincja śląska powstała w wyniku reformy administracyjnej państwa pruskiego, przeprowadzonej w obliczu zmian terytorialnych po wojnach napoleońskich i kongresie wiedeńskim. Po przejęciu przez Prusy północnej części Królestwa Saksonii część zajętych ziem obejmujących Górne Łużyce przyłączono do śląskiej jednostki administracyjnej, która objęła wówczas Lubań (niem. Lauban), Görlitz, Rothenburg, aż po Hoyerswerdę. Poza jej granicami znalazły się jednak, leżące już wcześniej w granicach Prus, północne ziemie śląskie – Krosno (dawne księstwo krośnieńskie), Sulechów i Świebodzin.
W niemieckiej tradycji granice prowincji śląskiej utrwaliły się jako tradycyjne granice Śląska, podczas gdy w polskiej – opartej o pierwotne granice diecezji wrocławskiej – jego zachodni kraniec wyznacza Kwisa, a ziemie przyłączone w 1815 r. postrzega się jako część historycznych Łużyc[2]. Różnice te przyczyniają się do różnych sporów.
Historia edytuj
Po wojnach śląskich teren Śląska został podzielony (ostatecznie w 1763 r.) pomiędzy Królestwo Prus i Monarchię Habsburgów (bardziej szczegółowo określając, pomiędzy wchodzące w skład Monarchii Habsburgów Królestwo Czech). Do państwa Hohenzollernów włączono większą część Śląska, zwany czasem Śląskiem Pruskim. Przy Habsburgach pozostały południowe fragmenty dawniejszych księstwa nyskiego, karniowskiego oraz opawskiego, a także niemal całe Księstwo Cieszyńskie. Habsburgowie stracili również należącą do Kr. Czech ziemię kłodzką, włączoną administracyjnie do pruskiego Śląska.
Kr. Prus zdobyte terytorium nazwało Prowincją Śląską i w 1741 r. podzieliło na 2 departamenty kameralne ze stolicami we Wrocławiu (Śląsk Górny i tzw. Średni, 32 powiaty) i Głogowie (Śląsk Dolny, 16 powiatów). Granice dawnych księstw i powiatów pozostały w większości przypadków bez zmian, chociaż niektóre mniejsze jednostki wcielano do większych. Z trzech małych powiatów Nowogród, Przewóz i Żagań utworzono jeden duży w Żaganiu, z powiatów Prudnik, Biała i Głogówek jeden w Prudniku (choć początkowo stolica znajdowała się w Głogówku). Z powiatów Toszek i Gliwice powstał „podwójny” Toszek-Gliwice. Z dawnych wolnych państw stanowych swą rangę utrzymały tylko Bytom, Milicz i Pszczyna, stając się stolicami nowo utworzonych powiatów.
Do pruskiego Śląska należały 4 enklawy – w Brandenburgii wokół Świebodzina oraz na Łużycach – wsie Kromlau, Jämlitz i Tschernitz, wieś Lieskau oraz wieś Bloischdorf. Liczne enklawy występowały wewnątrz Śląska – w granicach powiatów znajdowały się ziemie z innych, niekoniecznie sąsiednich powiatów.
W 1741 r. wolne państwo stanowe Żmigród zostało podniesione do rangi księstwa. W 1793 r., po II rozbiorze Polski, do Prowincji Śląskiej włączono ziemię wschowską, przez 450 lat położoną w granicach Polski. Dwa lata później z części zachodniej Małopolski powstały dwa kolejne powiaty – pilicki i siewierski, które przyłączono jako Nowy Śląsk. Nabytki te odpadły już w 1807, najpierw na rzecz Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego (tzw. Kongresowego). W 1809 r. Francuzi przenieśli siedzibę departamentu kameralnego z Głogowa do Legnicy z uwagi na jej bardziej centralne położenie.
Największe zmiany przyniósł rok 1815. Na Kongresie Wiedeńskim ustalono, że północne rejony Królestwa Saksonii zaanektuje Królestwo Prus. Tereny te, historycznie należące do Górnych Łużyc, włączono do nowo utworzonej prowincji Śląsk (Provinz Schlesien). Były to trzy powiaty – Zgorzelec, Lubań i Rózbork (Rothenburg). W 1825 r. po raz kolejny przesunięto administracyjną granicę Śląska na zachód – o około 50 kilometrów. Był to wąski i długi pas łużyckiego powiatu Hoyerswerda, otoczony z trzech stron Saksonią. Władca rozszerzył terytorium prowincji o nowe obszary, powiększając Śląsk[3].
Enklawę Świebodzina włączono do Brandenburgii (w 1815), podobnie jak wspomniane 3 mniejsze enklawy. Chcąc wyrównać północną granicę prowincji przesunięto ją bliżej Odry, włączając do niej fragmenty Brandenburgii – Czerwieńsk (Rothenburg) i Nietków (Polnisch Nettkow). Przydzielono je do powiatu zielonogórskiego, podobnie jak kolejny nabytek – wieś Drzonów.
W miejsce dawnych departamentów wprowadzono rejencje (Regierungsbezirk), które dzieliły się na powiaty. Na początku utworzono 4 rejencje: legnicką (13 powiatów), wrocławską (14), dzierżoniowską (11) i opolską (14). Dzierżoniowską w 1820 zlikwidowano i podzielono między rejencję wrocławską i legnicką. Do rejencji opolskiej włączono tereny dawnego księstwa nyskiego oraz niektóre inne ziemie, należące wcześniej do Dolnego Śląska (Kluczbork, Byczyna). Hrabstwo kłodzkie, posiadające do tej pory dużą samodzielność administracyjną, włączono do rejencji wrocławskiej. Tak ukształtowane rejencje pozostały w niemal niezmienionych granicach aż do 1945.
Wraz z reformą administracyjną zlikwidowano większość enklaw. W 1818 r. ze wschodniej części powiatu Racibórz, ziemi wodzisławskiej, żorskiej oraz południowych fragmentów powiatu gliwickiego utworzono powiat Rybnik. Z większych powiatów wykrojono mniejsze, samodzielne – np. Kamienna Góra, Świerzawa, Wałbrzych. Powstało też kilka całkowicie nowych – Lubań, Ziębice, Złotoryja-Chojnów. W 1820 powiat Kluczbork przeniesiono z rejencji wrocławskiej do opolskiej. Po reformach w rejencji wrocławskiej były 22 powiaty, w legnickiej 19, a w opolskiej 16. Powierzchnie były podobne – 13600, 13500 oraz 13200 kilometrów kwadratowych. Równolegle oprócz oficjalnych nazw stosowano też nazwy zwyczajowe – Śląsk Dolny na rejencję legnicką, Śląsk Średni lub Środkowy na wrocławską (Mittelschlesien) i Śląsk Górny na opolską[4].
W późniejszych dekadach doszło już tylko do niewielkich zmian wewnętrznych. W 1855 powstał powiat Nowa Ruda, w 1873 r. powiaty Katowice, Tarnowskie Góry i Zabrze. Na przełomie XIX i XX wieku miastami wydzielonymi (powiatami grodzkimi) były: Wrocław, Legnica, Opole, Zgorzelec, Bytom, Królewska Huta, Katowice i Świdnica. Największym powiatem był opolski (1424 km²), najmniejszym Królewska Huta (6 km²), jednak gęściej zaludnionym od opolskiego.
Podział administracyjny edytuj
Przez większość czasu prowincja Śląsk podzielona była na rejencje: legnicką, wrocławską, opolską. W początkowych latach (1815–1820) istniała także zachodnia rejencja z ośrodkiem w Reichenbach (dziś: Dzierżoniów). W 1816 r. do rejencji dzierżoniowskiej (później wrocławskiej) włączono hrabstwo kłodzkie[5]. Podział ten istniał w praktycznie niezmienionej formie aż do końca I wojny światowej[6]. W 1919 r. została rozdzielona na dwie prowincje: Dolny i Górny Śląsk. W 1938 r. obie prowincje ponownie połączono, ale w 1941 r. znowu dokonano podziału. W czasie II wojny światowej utworzono dodatkowo rejencję katowicką, a rejencja opolska objęła anektowane tereny powiatów Blachownia i Zawiercie z województwa kieleckiego II Rzeczypospolitej.
Podział administracyjny w roku 1910 edytuj
Rejencja wrocławska edytuj
(niem. Regierungsbezirk Breslau)
|
Powiaty miejskie Powiaty ziemskie |
Rejencja legnicka edytuj
(niem. Regierungsbezirk Liegnitz)
|
Powiaty miejskie Powiaty ziemskie |
Rejencja opolska edytuj
(niem. Regierungsbezirk Oppeln)
Nadprezydenci prowincji edytuj
|
|
Ludność edytuj
| 1817[7] | 1849[7] | 1939[8] | |
|---|---|---|---|
| Regierungsbezirk Breslau | 510 617 | 1 174 679 | 1 970 856 |
| Regierungsbezirk Liegnitz | 499 788 | 921 002 | 1 316 588 |
| Regierungsbezirk Reichenbach | 465 575 | – | – |
| Regierungsbezirk Oppeln | 516 618 | 965 912 | 1 350 202 |
| Regierungsbezirk Kattowitz | – | – | 2 824 415 |
| Razem | 1 992 598 | 3 061 593 | 7 462 061 |
W początkach XIX wieku Śląsk Pruski zamieszkiwali Niemcy, Polacy, Czesi, Morawianie, Łużyczanie i Żydzi. Georg Hassel podaje szczegółowe dane dot. struktury narodowościowej (Nationalverschiedenheit) całej prowincji i poszczególnych rejencji w swojej pracy z 1823 roku:
| Grupa etniczna | wg Georga Hassela[9] | % | wg S. Platera[10] | % | wg T. Ładogórskiego[11] | % |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Niemcy | 1 561 570 | 75,6 | 1 550 000 | 70,5 | 1 303 300 | 74,6 |
| Polacy | 444 000 | 21,5 | 600 000 | 27,3 | 401 900 | 23,0 |
| Łużyczanie | 24 500 | 1,2 | 30 000 | 1,4 | 900 | 0,1 |
| Czesi | 5500 | 0,3 | 32 600 | 1,9 | ||
| Morawianie | 12 000 | 0,6 | ||||
| Żydzi | 16 916 | 0,8 | 20 000 | 0,9 | 8900 | 0,5 |
| Łącznie | ok. 2,1 miliona | 100 | ok. 2,2 miliona | 100 | ok. 1,8 miliona | 100 |
W grudniu 1939 roku ludność prowincji Śląsk wynosiła 7 462 061, co przy powierzchni 47 597 km² daje 156,8 mieszkańca na km²[8].
| Narodowość i język ludności rejencji katowickiej w 1940 roku[12] | |||||
| Narodowość | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| niemiecka | polska | śląska | żydowska | inne | czeska |
| 1 089 600 | 931 121 | 157 057 | 88 746 | 3939 | 46 877 |
| 47,02% | 40,18% | 6,78% | 3,83% | 0,17% | 2,02% |
| Język | |||||
| niemiecki | polski | śląski | żydowski | inne | czeski |
| 897 812 | 1 007 014 | 288 445 | 83 624 | 4128 | 30 312 |
| 38,74% | 43,45% | 12,45% | 3,61% | 0,18% | 1,57% |
Wykaz miast (stan na 1 grudnia 1905) edytuj
_COS.jpg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
_COA.jpg){kind=small}
_COA.gif){kind=small}
_COA.gif){kind=small}
_COA.svg){kind=small}
_COA.svg){kind=small}
_COA.jpg){kind=small}
Miasta edytuj
.jpg)
Największe miasta prowincji na przełomie XIX i XX wieku:
| miasto | pop. 1900 | pop. 1910 | rejencja | 2014 | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Wrocław | 422 709 | 512 105[15] | wrocławska | 
|
| 2. | Görlitz/Zgorzelec | 80 931 | 85 806[16] | legnicka |  /
|
| 3. | Królewska Huta | 57 919 | 72 641[17] | opolska |
|
| 4. | Bytom | 51 404 | 67 718[18] | opolska |
|
| 5. | Gliwice | 52 362 | 66 981[19] | opolska |
|
| 6. | Legnica | 54 882 | 66 620[20] | legnicka |
|
| 7. | Katowice | 31 738 | 43 173[21] | opolska |
|
| 8. | Racibórz | 25 250 | 38 424[22] | opolska |
|
| 9. | Opole | 30 112 | 33 907[23] | opolska |
|
| 10. | Świdnica | 28 439 | 31 329[24] | wrocławska |
|
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Preußische Provinz Schlesien. [dostęp 2015-04-18]. (niem.).
- ↑ W tym przypadku rozszerzenie terytorium Śląska było sztuczne, gdyż zostały do niego włączone obszary czysto łużyckie, które ze Śląskiem nie miały historycznie nic wspólnego. Było to czysto administracyjne rozszerzenie zakresu terytorialnego pojęcia Śląsk – cytat za: R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998, ISBN 83-911532-0-7, s. 30.
- ↑ R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998, ISBN 83-911532-0-7, s. 30, „włączono obszary czysto łużyckie”.
- ↑ A. Scheer, Zmiany granic Śląska na przestrzeni wieków, Świdnica 2002, s. 36.
- ↑ Marek Czapliński: Historia Śląska. Wrocław: 2002, s. 254. ISBN 83-229-2213-2.
- ↑ Jedyną dodatkową zmianą było przeniesienie okręgów Neisse i Grottkau do rejencji opolskiej.
- ↑ a b Stefi Jersch-Wenzel, Die Juden als Bestandteil der oberschlesischen Bevölkreung in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, tabela 1, s. 194.
- ↑ a b Helmut Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, s. 936.
- ↑ Georg Hassel: Statistischer Umriß der sämmtlichen europäischen und der vornehmsten außereuropäischen Staaten, in Hinsicht ihrer Entwickelung, Größe, Volksmenge, Finanz- und Militärverfassung, tabellarisch dargestellt – Erster Heft – Welcher die beiden großen Mächte Österreich und Preußen und den Deutschen Staatenbund darstellt. Weimar: Verlag des Geographischen Instituts, 1823, s. 33–34.
- ↑ Stanisław Plater: Jeografia wschodniey części Europy, czyli opis krajów przez wielorakie narody sławiańskie zamieszkanych obeymujący Prussy, Xięztwo Poznańskie, Szląsk Pruski, Gallicyą, Rzeczpospolitę Krakowską, Królestwo Polskie i Litwę. Wrocław: Wilhelm Bogumił Korn, 1825, s. 60.
- ↑ Tadeusz Ładogórski: Ludność w: Historia Śląska tom II: 1763–1850 część 1:1763–1806. Wrocław: pod redakcją W. Długoborskiego, 1966, s. 150.
- ↑ M. Błaszczak-Wacławik, W. Błasiak, T. Nawrocki Górny Śląsk szczególny przypadek kulturowy, Warszawa 1990, s. 63.
- ↑ a b Od 1915 Hindenburg.
- ↑ a b Łęknica była częścią Mużakowa jedynie w latach 1940–1945.
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-03] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-03] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-25] (niem.).
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Gleiwitz [online], verwaltungsgeschichte.de:80 [dostęp 2018-07-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-08].
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-03] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-14] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2010-01-07] (niem.).
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Oppeln [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-15].
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-21] (niem.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Provinz Schlesien (niem.)