Czadyjska odmiana języka arabskiego

Czadyjska odmiana języka arabskiego (lokalnie znana jako arabski szuwa/shuwa/shua/suwa; arab. ‏لهجة تشادية‎, również baggara, arabski zachodniosudański) – jeden z regionalnych dialektów języka arabskiego. Jest to język ojczysty dla blisko 1,7 mln osób, zarówno mieszkańców miast, jak i koczowniczych plemion pasterskich.

لهجة تشادية

Obszar	Czad, Sudan, Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska, Kamerun, Nigeria, Niger
Liczba mówiących	~1,7 mln
Klasyfikacja genetyczna
Języki afroazjatyckie Języki semickie Języki centralnosemickie Języki arabskie Język arabski Odmiana czadyjska
Status oficjalny
Ethnologue	3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3	shu
IETF	shu
Glottolog	chad1249
Ethnologue	shu
WALS	abb, arn
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku arabskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Większość użytkowników mieszka na południu Czadu. Jego zasięg obejmuje znaczny obszar Sahelu, który można by przedstawić jako owal o dłuższej osi liczącej ok. 1400 mil długości (od 12 do 20 stopnia długości wschodniej) i krótszej, liczącej ok. 300 mil, zawartej pomiędzy 10 i 14 stopniem szerokości geograficznej. Gros użytkowników mieszka w Czadzie i Sudanie, jednak znaczna ich liczba mieszka także w okolicach jeziora Czad (Kamerun, Nigeria, Niger), a także w Republice Środkowoafrykańskiej i Sudanie Południowym. Ponadto język ten służy jako lingua franca w regionie. Jednocześnie na sporej części swojego zasięgu występowania, czadyjski arabski jest jednym z wielu lokalnych języków, często mniejszościowym.

Nazwa i pochodzenie

Język ten nie posiada nazwy własnej używanej przez wszystkich jego użytkowników, którzy najczęściej uznają go zwyczajnie za „arabski”. Powstał wśród nomadycznych plemion pasterzy bydła (baggāra, w standardowym arabskim baqqāra – pastrerze, od bakr). Odkąd w 1920 roku ukazała się drukiem gramatyka dialektu nigeryjskiego, w piśmiennictwie rozpowszechniło się określenie „arabski Szuwa”, jednakże sam termin był rozpowszechniony jedynie wśród niearabskich ludów zamieszkujących stan Borno. Około 2000 roku jeden z badaczy języka, Jonathan Owens, zaproponował dla niego nazwę arabski zachodniosudański. W sensie geograficznym nazwa „sudański” odwołuje się nie do współczesnego kraju o tej nazwie, a do całego regionu Sahelu, zwanego po arabsku od średniowiecza bilad Al-Sudan, dosł. „ziemią murzynów”. W podobnym znaczeniu termin Sudan występował także w piśmiennictwie angielskim w okresie brytyjskiego kolonializmu.

Geneza czadyjskiej odmiany arabszczyzny nie jest do końca wyjaśniona. W 1994 roku Braukämper postawił hipotezę, zgodnie z którą język ten powstał po 1635, gdy na terenie Czadu nastąpiło zmieszanie się ludności arabskojęzycznej z koczowniczym ludem Fulani.

W epoce kolonialnej wśród wojsk lokalnych w Sudanie Anglo-Egipskim powstała forma arabskiego pidżynu (Bimbashi Arabic), używana jako lingua franca. W regionie Czadu z czasem przybrała ona formę języka określanego mianem języka turku. Do współczesności w Czadzie zachowały się języki pidżynowe oparte na arabskim, jednak nie są one dokładniej opisane i niemożliwe jest stwierdzenie, czy wywodzą się one z turku.

Zasięg występowania

Większość użytkowników języka zamieszkuje południe Czadu, pomiędzy 10 a 14 stopniem szerokości geograficznej północnej. W Czadzie region ten obejmuje m.in. stolicę kraju, Ndżamenę, a także inne duże miasta, w tym Abéché, Am Timan i Mao. W sumie jest on pierwszym językiem dla 12 procent Czadyjczyków. Jako lingua franca, lokalna odmiana arabskiego ma dużo większy zasięg i, wedle niektórych szacunków, może się nim posługiwać od 40 do nawet 60 procent populacji.

W Sudanie tą odmianą arabskiego posługują się głównie mieszkańcy południowo-zachodnich regionów kraju, jest on rozpowszechniony w południowym Kordofanie i południowym Darfurze, jednak nie w dużych miastach Al-Ubajjid i El-Faszir. Język jest używany także na niewielkim skrawku terytorium Republiki Środkowoafrykańskiej (północna część prefektury Vakaga), fragmencie Sudanu Południowego (przy granicy z Sudanem), i w rejonie jeziora Czad: w przyległych do niego częściach Nigerii (stan Borno), Kamerunu (Region Dalekiej Północy) i w departamencie Diffa Nigru. W tym ostatnim państwie liczbę użytkowników języka ocenia się na 150 tys. osób.

W Nigerii posługuje się nim ok. 10 procent ludności Maiduguri, stolicy stanu Borno , i co najmniej 100 tys. mieszkańców terenów wiejskich w reszcie stanu.

Wczesne próby kodyfikacji

W 1913 roku francuski urzędnik kolonialny Henri Carbou opublikował gramatykę lokalnego dialektu używanego na Wyżynie Wadaj, regionie położonym we wschodniej części Czadu, przy jego granicy z Sudanem . W 1920 roku brytyjski urzędnik administracji kolonialnej Nigerii, Gordon James Lethem, opublikował gramatykę dialektu używanego w regionie Borno, zauważył także, że dokładnie tym samym językiem posługują się mieszkańcy regionu Kanem (w zachodnim Czadzie) i Wadaj na wschodzie.

Gramatyka

Fonetyka języka charakteryzuje się zanikiem spółgłosek faryngalnych ħ i ʕ, oraz bezdźwięcznych i dźwięcznych spółgłosek szczelinowo-międzyzębowych ð, θ i ðˤ. Pozbawiony jest także dyftongów .

Jednocześnie dialekt ten posiada spółgłoski emfatyczne /lˤ/, /rˤ/ oraz /mˤ/. Przykładowo ogólnoarabskie słowo /ɡallab/ oznacza „on galopował”, podczas gdy czadyjskie /ɡalˤlˤab/ oznacza „wściekł się”; /karra/ „rozdarł”, //karˤrˤa/ „wlókł”; /amm/ „wuj”, /amˤmˤ/ „matka” . Ponadto w nigeryjskiej odmianie języka po spółgłoskach zwartych krtaniowych (ʔ, h, x, q) dodawana jest samogłoska /a/ .

Inną charakterystyczną cechą czadyjskiej odmiany języka jest zanik przedrostka form honoryfikatywnych, i tak standardowe dla arabskiego tafaʕʕal(a) staje się alfaʕʕal, a taʔallam(a) staje się alʔallam. Inna jest także forma pierwszej osoby liczby pojedynczej czasowników, w której także zanikło inicjalne t, i tak pierwsza osoba liczby pojedynczej czasownika katab to katáb, z akcentem oksytonicznym (na ostatnią sylabę), podczas gdy trzecia osoba liczby pojedynczej to kátab, z akcentem paroksytonicznym .

Bibliografia

• Henri.H. Carbou Henri.H., Méthode pratique pour l’étude de l’arabe parlé au Ouaday et a l’est du Tchad, Paris: Librairie orientaliste Geuthner, 1913 [dostęp 2017-12-31] .
• AndrewA. Fox AndrewA., Review of Nigerian Arabic-English Dictionary, „Language”, 64 (4), 1988, s. 836–836, DOI: 10.2307/414603, JSTOR: 414603 [dostęp 2017-12-31] .
• Alan S.A.S. Kaye Alan S.A.S., Chadian and Sudanese Arabic in the Light of Comparative Arabic Dialectology, series practica, vol. 236, Walter de Gruyter, 1976, ISBN 978-3-11-080336-5 [dostęp 2017-12-31]  (ang.).
• JonathanJ. Owens JonathanJ., Arabic Dialect History and Historical Linguistic Mythology, „Journal of the American Oriental Society”, 123 (4), 2003, s. 715–740, DOI: 10.2307/3589965, JSTOR: 3589965 [dostęp 2017-12-31]  (ang.).
• JonathanJ. Owens JonathanJ., A Linguistic History of Arabic, Oxford University Press, 11 maja 2006, ISBN 978-0-19-929082-6 [dostęp 2017-12-31]  (ang.).
• JonathanJ. Owens JonathanJ., Close Encounters of a Different Kind: Two types of insertion in Nigerian Arabic code switching, [w:] CatherineC. Miller, Arabic in the city: issues in dialect contact and language variation, London: Routledge, 2007, ISBN 0-415-77311-3, OCLC 154677539 .
• Patrice Jullien deP.J. Pommerol Patrice Jullien deP.J., L’arabe tchadien: émergence d’une langue véhiculaire, KARTHALA Editions, 1997, ISBN 978-2-86537-804-3 [dostęp 2017-12-31]  (fr.).
• Patrice Jullien deP.J. Pommerol Patrice Jullien deP.J., Grammaire pratique de l’arabe tchadien, KARTHALA Editions, 1999, ISBN 978-2-86537-938-5 [dostęp 2017-12-31]  (fr.).
• Janet C.E.J.C.E. Watson Janet C.E.J.C.E., Owens Jonathan (ed.): Arabs and Arabic in the Lake Chad region. (Sprache und Geschichte in Afrika, Bd. 14.) 312 pp. Köln: Rüdiger Köppe Verlag, 1994. DM 78., „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, 59 (2), 1996, s. 359–360, DOI: 10.1017/s0041977x00031797, ISSN 1474-0699 [dostęp 2017-12-31] .

Literatura przedmiotu

• Howard, Charles G. 1921. [1] Shuwa Arabic Stories with an Introduction and Vocabulary Oxford: University Press, 1921, 114 pp.
• Kaye, Alan S. 1982. Dictionary of Nigerian Arabic. Malibu: Undena. Series: Bibliotheca Afroasiatica; 1. This volume is English-Arabic. 90 pp.
• Kaye, Alan S. 1987. Nigerian Arabic-English dictionary. Malibu: Undena. Series: Bibliotheca Afroasiatica; 2. 90 pp.
• Owens, Jonathan. 1993. A grammar of Nigerian Arabic. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Owens, Jonathan, ed. 1994. Arabs and Arabic in the Lake Chad Region. Rüdiger Köppe Verlag. Series: SUGIA (Sprache und Geschichte in Afrika); 14.
• Pommerol, Patrice Jullien de. 1999. J’apprends l’arabe tchadien. Karthala. 328 pp. N’Djamena dialect.
• Woidich, Manfred. 1988. [Review of Kaye 1987]. Journal of the American Oriental Society, Oct. – Dec. 1988, 108(4): 663-665

Linki zewnętrzne

• Wywiady wideo prowadzone w czadyjskiej odmianie arabskiego. chadnow.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].