Grzegorz Fitelberg

polski dyrygent i kompozytor

Grzegorz Fitelberg (ur. 18 października 1879 w Dyneburgu[1], zm. 10 czerwca 1953 w Katowicach) – polski dyrygent, kompozytor i skrzypek.

Grzegorz Fitelberg
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

18 października 1879
Dyneburg

Pochodzenie

żydowskie

Data i miejsce śmierci

10 czerwca 1953
Katowice

Instrumenty

skrzypce

Zawód

dyrygent, kompozytor

Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi Komandor Orderu Feniksa (Grecja) Komandor Orderu Korony Rumunii Komandor Orderu Gwiazdy Rumunii Komandor Orderu Korony Włoch Komandor Orderu Świętego Sawy (Serbia) Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Artur Rubinstein (1912)
Grzegorz Fitelberg z Henrykiem Sztompką na Wawelu (1937)
Grzegorz Fitelberg w towarzystwie Józefa Śmidowicza (z lewej) i Ewy Bandrowskiej-Turskiej (czerwiec 1939).
Dom przy ul. Elsterskiej 3 w Warszawie, w którym Grzegorz Fitelberg mieszkał wraz z Haliną Szmolcówną
Tablica pamiątkowa na domu przy ul. Elsterskiej 3 w Warszawie

Życiorys edytuj

Urodził się w żydowskiej rodzinie Hozjasza Fitelberga, kapelmistrza orkiestry pułku kozackiego, i Loty z domu Pinzl vel Pintzow[2]. W latach 1891–1896 odbył studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem Stanisława Barcewicza (skrzypce) i Zygmunta Noskowskiego (kompozycja). W 1896 został skrzypkiem orkiestry Teatru Wielkiego w Warszawie, a od 1901 był ponadto koncertmistrzem (w 2. grupie skrzypków) Filharmonii Warszawskiej. Wówczas zwrócił na siebie uwagę jako kompozytor: 1898 zdobył I nagrodę na konkursie imienia Ignacego Paderewskiego w Lipsku za Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian. W 1901 analogiczny sukces przyniosło mu na konkursie hrabiego Maurycego Zamoyskiego w Warszawie Trio f-moll na skrzypce, wiolonczelę i fortepian. W sezonie 1904/1905 zadebiutował w Filharmonii Warszawskiej jako dyrygent.

Dalsza działalność artystyczna Fitelberga rozwijała się pod znakiem znajomości (od 1901), a następnie przyjaźni i współpracy z Karolem Szymanowskim. W 1905 współorganizował z nim i prowadził Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich. W 1906 dyrygował pierwszymi koncertami Młodej Polski, w Warszawie (6 lutego) i Berlinie (30 marca), na których – obok utworów Szymanowskiego, Karłowicza, Różyckiego i Szeluty – wykonał własny poemat symfoniczny Pieśń o sokole. W sezonie 1906/1907 wystąpił kilkakrotnie w filharmonii w Berlinie, dyrygując poematami symfonicznymi Richarda Straussa, a w następnym sezonie prowadził polskie prawykonanie Salome tego kompozytora w Teatrze Wielkim w Warszawie. W latach 1908–1911 stał na czele Filharmonii Warszawskiej, występując zarazem gościnnie w Berlinie, Lipsku, Dreźnie i Wiedniu. Latem 1910 prowadził orkiestrę w Majorenhofie k. Rygi, gdzie 12 września wykonał próbnie część 1 nieukończonej jeszcze II Symfonii Szymanowskiego; w całości utwór ten (jemu dedykowany) przedstawił 7 kwietnia 1911 w Filharmonii Warszawskiej. W latach 1912–1913 był dyrygentem Hofoper w Wiedniu; występował tu także z orkiestrą Konzertverein, z którą 25 i 26 kwietnia 1912 gościł w Krakowie.

W 1913 powrócił na krótko do Warszawy, a następnie na zaproszenie Siergieja Kusewickiego udał się do Rosji. W latach 1914–1919 działał w Piotrogrodzie: 19 listopada 1914 dyrygował koncertem muzyki polskiej (Moniuszko, Fitelberg, Karłowicz, Szymanowski), następnie prowadził orkiestrę teatru Muzykalnaja Drama oraz orkiestrę Teatru Maryjskiego i Michajłowskiego. Od 1917 dyrygował również Orkiestrą Państwową, a po wyjeździe Kusewickiego (1920) stanął na jej czele. W sezonie 1920/1921 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie. W 1921 – po krótkim pobycie w kraju – objął stanowisko dyrygenta Baletów Rosyjskich Siergieja Diagilewa. Współpracował z tym zespołem do 1924, dyrygując na zmianę z Ernestem Ansermetem i Eugene Goossensem m.in. w Paryżu, Londynie, Monte Carlo i Brukseli; 3 czerwca 1922 dyrygował prawykonaniem Mawry Strawińskiego w paryskiej Operze. W latach 1924–1934 kierował Filharmonią Warszawską oraz współpracował z Teatrem Wielkim w Warszawie; 1926–1933 wystawił opery: Złoty kogucik Rimskiego-Korsakowa, Beatrix Cenci Różyckiego, Demon Rubinsteina, Faust Gounoda, Carmen Bizeta, Eugeniusz Oniegin Czajkowskiego, Cyganeria Pucciniego. Występował także za granicą, m.in. w 1925 dał serię koncertów w Teatro Colón w Buenos Aires, w 1929 wystawił opery Borodina, Musorgskiego i Rimskiego-Korsakowa w Opéra Privé de Paris, z którą odbył tournée po krajach Ameryki Łacińskiej. W 1929 wybudował willę w Warszawie na Saskiej Kępie przy ul. Elsterskiej 3, w której mieszkał wraz z Haliną Szmolcówną. W latach 1934–1939 zorganizował i prowadził Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Warszawie. Oprócz stałych koncertów radiowych występował z tym zespołem na koncertach publicznych w Warszawie i Krakowie (koncerty wawelskie w latach 1936–1939), a także na Wystawie Światowej w Paryżu (1937), gdzie orkiestra zdobyła złoty medal.

W listopadzie 1939 Fitelberg opuścił Warszawę i – w dramatycznych okolicznościach, przez Wiedeń i Mediolan – udał się do Paryża. W 1940 wystąpił tu kilkakrotnie oraz dał szereg koncertów w Bristolu (dla BBC), Londynie i Hadze na rzecz polskich ofiar wojny. W listopadzie 1940 wyjechał do Ameryki Południowej; 1940/41 był dyrygentem w Teatro Colón w Buenos Aires. Lata 1942–1945 spędził w USA, podejmując się różnych zajęć (instrumentowanie, dyrygowanie) i godząc się na artystyczne kompromisy. „Dobre koncerty” – jak pisał 6 listopada 1945 do Stefana Spiessa – miał jedynie w Montrealu, Toronto oraz w Nowym Jorku z Witoldem Małcużyńskim i Bronisławem Hubermanem (Bach, Beethoven, Szymanowski).

W 1946 powrócił do Europy, gdzie rozwinął ożywioną działalność koncertową, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, krajach niderlandzkich i skandynawskich. W październiku 1946 w Krakowie poprowadził swój pierwszy koncert po powrocie do kraju (Epizod na maskaradzie Karłowicza, Koncert skrzypcowy Palestra, Harnasie Szymanowskiego). W 1947 objął dyrekcję Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach. Z orkiestrą tą występował również w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie oraz w Czechosłowacji (1948), Rumunii i na Węgrzech (1950). W ostatnich latach współpracował ze swoim następcą, Janem Krenzem. Fitelberg zajmował się także dydaktyką: w latach 1927–1930 prowadził klasę dyrygentury i orkiestry w konserwatorium w Warszawie, w sezonie 1950/51 był profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach. Do jego uczniów należeli m.in. Mieczysław Mierzejewski, Marian Neuteich, Olgierd Straszyński oraz Karol Stryja, który był inicjatorem Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga.

Był trzykrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Natalią Landau (ur. 1884) miał syna Jerzego (1903–1951), kompozytora. Drugie dziecko, córka Astrid Neuhaus-Schmidt (ur. 1910), w przyszłości pianistka, urodziła się ze związku nieformalnego z rosyjską pianistką Natalią Neuhaus (1884–1960). Drugą żoną Fitelberga została wybitna polska tancerka Halina Szmolcówna (1892–1939), która współpracowała z Ballets Russes. Po raz trzeci Fitelberg ożenił się w 1940 z Zofią Reicherówną (1903–1972).

Zmarł 10 czerwca 1953 roku w Katowicach. Jego prochy spoczywają w Alei Zasłużonych cmentarza Wojskowego na Powązkach (kwatera A24-tuje-16)[3].

Fitelberg a nowa muzyka polska edytuj

Prawykonania edytuj

Fitelberg był pierwszym wykonawcą wielu utworów, m.in.:

(uwaga: w nawiasach podano rok prawykonania, a nie skomponowania utworu)

  • Mieczysława Karłowicza:
    • Odwieczne pieśni op. 10 (Berlin 1907)
    • Litewska rapsodia op. 11 (Warszawa 1909)
    • Smutna opowieść op. 13 (Warszawa 1908)
    • Epizod na maskaradzie op. 14, dokończony i zinstrumentowany przez dyrygenta (Warszawa 1914)
  • Karola Szymanowskiego:
    • Uwertura koncertowa op. 12, później przeinstrumentowana wspólnie przez kompozytora i dyrygenta (Warszawa 1906)
    • I Symfonia op. 15 (Warszawa, 1909)
    • II Symfonia op. 19, dedykowana dyrygentowi i przeinstrumentowana przy jego udziale w 1936 (Warszawa, 1911)
    • Pieśni miłosne Hafiza op. 26 (Paryż, 1925)
    • Pieśni księżniczki z bajki op. 33 (Warszawa 1933; sopran – Ewa Bandrowska-Turska)
    • kantata Demeter op. 37 bis (Warszawa, 1931)
    • Stabat Mater op. 53 (Warszawa, 1929)
    • balet Harnasie op. 55 (pierwsze wykonanie koncertowe Kraków 1936; sceniczna prapremiera odbyła się wcześniej)
    • kantata Veni Creator op. 57 (Warszawa, 1930)
    • kantata Litania do Marii Panny op. 59 (1933)
    • IV Symfonia (Symphonie Concertante) op 60, z kompozytorem przy fortepianie (Poznań, 1932)
    • II koncert skrzypcowy op. 61 (Warszawa 1933), na skrzypcach grał Paweł Kochański
  • Igora Strawinskiego
    • opera Mavra (Paryż, 1922)
  • Grażyny Bacewicz:
    • 3 karykatury (Warszawa 1933)
    • Convoi de joie (Pochód radości, Warszawa 1934)
    • Sinfonietta na orkiestrę smyczkową (Warszawa 1936)
    • I Koncert skrzypcowy (1937)
    • Trzy pieśni do słów arabskich z X wieku (przekład L. Staff) (1938)
    • Koncert na orkiestrę smyczkową (Warszawa 1950)
  • Andrzeja Panufnika:
    • Mała uwertura (1937, utwór niezachowany)
  • Witolda Lutosławskiego:
    • Wariacje symfoniczne (Warszawa, 1939)
    • I Symfonia (Katowice, 1948)
    • Uwertura smyczkowa (Praga, 1949)
    • Mała suita w wersji na orkiestrę symfoniczną (Warszawa, 1951)
    • Tryptyk śląski (Warszawa, 1951)

Instrumentacje i kompozycje edytuj

Fitelberg, jako zręczny instrumentator, niejednokrotnie pomagał swemu przyjacielowi, Szymanowskiemu, w przełożeniu na orkiestrę symfoniczną jego pomysłów, lub też samodzielnie instrumentował jego utwory: (w nawiasach podano rok powstania lub zinstrumentowania utworu)

  • Uwertura koncertowa op. 12 (1904–1905) została przeinstrumentowana przez przyjaciół wspólnie w latach 1912–1913
  • II symfonia op. 19 (1909–1910), dedykowana dyrygentowi – I część została przeinstrumentowana przy udziale kompozytora, drugą Fitelberg przeinstrumentował samodzielnie na jego życzenie (1936)
  • Fitelberg samodzielnie również zinstrumentował: Etiudę b-moll op. 4 nr 3, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza op. 5, Nokturn i tarantellę op. 28, Pieśń Roksany z opery Król Roger (op. 46), Cztery tańce polskie oraz pieśni: op. 13 nr 2 i 4, nr 6 z Pieśni miłosnych Hafiza op. 24, Pieśni kurpiowskie op. 58 nr 1, 3, 5, 7, 9.

Także poemat symfoniczny Karłowicza Epizod na maskaradzie op. 14 został przez niego dokończony i częściowo zinstrumentowany po przedwczesnej śmierci kompozytora.

Kompozycję z biegiem lat Fitelberg zarzucił; za warte wzmianki utwory uważał:

  • poemat symfoniczny Pieśń o sokole op. 18 według Maksyma Gorkiego (1905),
  • II symfonię A-dur op. 20 (1907),
  • Rapsodię polską op. 25 (1913),
  • II rapsodię (1914) oraz
  • obraz muzyczny W głębi morza op. 26 na wielką orkiestrę symfoniczną (1914).

Inne utwory orkiestrowe:

  • Koncert skrzypcowy d-moll op. 13 (1902–1903)
  • Uwertura op. 14 (1905)
  • I Symfonia e-moll op. 16 (1904)
  • Uwertura op. 17 (1906)
  • poemat symfoniczny Protesilaus i Laodamia op. 24 (1908)

Utwory kameralne:

  • Sonata na skrzypce i fortepian a-moll op. 2 (1894, utwór otrzymał nagrodę I.J.Paderewskiego w 1898)
  • Trio fortepianowe f-moll op. 10 (1901)
  • Romances sans paroles, 2 utwory op. 11 na skrzypce i fortepian: D-dur (1892) i A-dur (1900)
  • II Sonata na skrzypce i fortepian F-dur op. 12 (1901)
  • Pieśni opp. 19, 21, 22, 23

Dyskografia edytuj

Istnieją dwie płyty CD z utworami Grzegorza Fitelberga: Dzieła wszystkie na skrzypce i fortepian (Acte Préalable AP0207[1]; wyd. 2010) oraz Trio fortepianowe op. 10 i pieśni op. 21 i 22 (Acte Préalable AP0287[2]; wyd. 2013)

Istnieją trzy wydane płyty CD z nagraniami dokonanymi przez Fitelberga:

  • Karłowicz – poematy symf.: Powracające fale op. 9, Stanisław i Anna Oświecimowie op. 10 oraz Epizod na maskaradzie op. 14 (PRCD 109),

Ordery i odznaczenia edytuj

Nagrody edytuj

Upamiętnienie edytuj

Grażyna Bacewicz poświęciła Fitelbergowi drugą część 3 karykatur na orkiestrę skomponowanych w 1932[11].

W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy – Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów (od 1980).

Jest też patronem Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia w Chorzowie.

W 2004 r., w 125. rocznicę urodzin artysty, z inicjatywy Krzysztofa Szyrszenia – pracującego wówczas w Ambasadzie RP w Rydze polskiego pianisty, tłumacza i animatora polsko-łotewskiej współpracy kulturalnej, zorganizowano na Łotwie szereg imprez poświęconych Fitelbergowi, oraz odsłonięto pamiątkową tablicę w Dyneburgu – mieście urodzenia dyrygenta.

Anegdoty edytuj

Grzegorz Fitelberg jest bohaterem anegdoty, wedle której 6 marca 1953 (dzień po śmierci Stalina i Prokofjewa), po przyjściu na próbę orkiestry (symfonicznej PR w Katowicach) miał wygłosić mowę ku pamięci wielkiego kompozytora i poprosił o minutę ciszy. Następnie zwrócił się do koncertmistrza Władysława Wochniaka: Władziu, czy to prawda, że umarł Stalin?[12].

Następującą anegdotę o Fitelbergu w swoim "Abecadle Kisiela" podaje Stefan Kisielewski: Pamiętam bardzo śmieszną z nim historię. Mianowicie przeszedł na katolicyzm przed wojną i był szalenie pobożny, chodził w procesjach i tak dalej... [...] Po wojnie został mianowany dyrektorem orkiestry w Katowicach - bezpartyjny oczywiście. Tam był dyrektor administracyjny partyjny i drugi jeszcze sekretarz partii. Kiedyś jechali samochodem w Katowicach i nagle widzą, że procesja idzie do kościoła. Fitelberg mówi: "Proszę zatrzymać auto". Wysiadł, poszedł z tą procesją, poszedł się modlić. A oni się schowali za węgłem, bo się wstydzili. No i potem Fitelberg przychodzi i mówi: "A panowie co? Żydzi?".[13]

Przypisy edytuj

  1. Według zachowanego życiorysu i aktu zgonu urodził się w 1874 w Warszawie.
  2. Fitelberg Grzegorz [online], www.polskipetersburg.pl [dostęp 2023-09-27].
  3. Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 11.
  4. M.P. z 1950 r. nr 75, poz. 864 „za wybitne zasługi, położone w dziedzinie upowszechnienia muzyki polskiej”.
  5. M.P. z 1947 r. nr 143, poz. 877 „za wybitne zasługi na polu krzewienia kultury muzycznej”.
  6. M.P. z 1927 r. nr 100, poz. 246 „za owocną działalność na polu muzyki”.
  7. Odznaczenia. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 103 z 6 maja 1927. 
  8. M.P. z 1931 r. nr 107, poz. 156 „za zasługi na polu krzewienia muzyki polskiej”.
  9. Odznaczenie dyr. G. Fitelberga. „Gazeta Lwowska”, s. 3, Nr 154 z 12 lipca 1938. 
  10. a b c d Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 178. [dostęp 2020-07-30].
  11. Małgorzata Gąsiorowska, Bacewicz, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1999, s. 55, 57, 449, ISBN 978-83-224-0547-5.
  12. Stanisław Wisłocki: Życie jednego muzyka. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2000, s. 81.
  13. Stefan Kisielewski, "Abecadło Kisiela", wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1990, s. 22 - 23, ISBN 83-85083-01-4.

Bibliografia edytuj

  • Adam Neuer: Fitelberg Grzegorz. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 3: efg część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987, s. 112–114. ISBN 83-224-0344-5. OCLC 165082792. (pol.).
  • Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice – Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 54. ISBN 83-85831-35-5.

Linki zewnętrzne edytuj