Język gyyz

Język gyyz (także: geez, ge’ez) – język z grupy etiopskich (etiosemickich), używany w królestwie Aksum w mowie i piśmie od IV wieku. Między XI a XIX wiekiem był to język literacki, obecnie jest jedynie językiem liturgicznym Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego.

Tradycja etiopska wskazuje na jego pochodzenie od przybyłego z terenów królestwa Saby, posiadającego hegemonię w królestwie Aksum ludu Agazjan.

Ze współcześnie używanych języków największe podobieństwo do gyyz wykazuje język tigrinia, używany na terenach z grubsza pokrywających się z obszarem dawnego królestwa Aksum.

Wyróżnia się trzy okresy rozwoju języka gyyz w literaturze:

język inskrypcji aksumskich (do ok. IV w. n.e.)
język przekładów z greki (w tym Biblii) sprzed roku 1000
język z okresu po roku 1000 – głównie w kronikach cesarskich

Pismo edytuj

Osobny artykuł: Pismo etiopskie.

Fonetyka edytuj

Spółgłoski edytuj

Spółgłoski
		wargowe	zębowe	boczne	twardo- podniebienne	miękko- podniebienne	labio- welarne	języczkowe	gardłowe	krtaniowe
zwarte	bezdźwięczne	p	t			k	kʷ			ʾ [ʔ]
	dźwięczne	b	d			g [ɡ]	gʷ [ɡ ʷ]
	emfatyczne	ṗ [pʼ]	ṭ [tʼ]			q [q , kʼ]	qʷ [q ʷ , k ʷ ʼ]
szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ś [ɬ]			ḫʷ [χ ʷ]	ḫ [χ]	ḥ [ħ]	h
	dźwięczne		z						ʿ [ʕ]
	emfatyczne		ṣ [ʦ ʼ]	ḍ [ɬʼ]
nosowe		m	n
półotwarte i płynne		w		l	y [j]
drżące			r

System spółgłoskowy gyyzu, podobnie jak innych języków etiopskich, wyróżnia się na tle języków semickich rozwojem spółgłosek labiowelarnych i glottalizowanych (emfatycznych). Charakterystyczny jest również brak [ġ] i [š].

Samogłoski edytuj

Występuje 7 fonemów samogłoskowych: /a/, /u/, /i/, /ā/, /e/, /ə/, /o/. Nie ma dyftongów. Różnica między /a/ i /ā/ jest iloczasowa.

Akcent edytuj

Rekonstrukcje systemu akcentowego gyyz są jedynie teoretyczne. Przyjmuje się, że czasowniki akcentowane były na przedostatniej, zaś rzeczowniki na ostatniej sylabie.

Gramatyka edytuj

Rzeczowniki edytuj

Większość rzeczowników tworzona jest od trójspółgłoskowego rdzenia przez zastosowanie określonego wzorca samogłoskowego i ewentualnie dołączenie afiksu. Np. wzorzec -a-ā-i służy do tworzenia nazw wykonawców czynności: nagādi „pielgrzym”, sakāri „pijak”.

Występują dwie liczby – pojedyncza i mnoga. Liczba mnoga jest tworzona przez sufiks (np. kāhən „kapłan” > kāhənāt „kapłani”) lub zmianę wokalizacji rdzenia (tzw. liczba mnoga łamana, łac. pluralis fractus np. dəngəl „dziewica” > danāgəl „dziewice”).

Istnieją dwa przypadki określane jako mianownik i biernik. Biernik tworzy się przez dodanie do mianownika końcówki -a.

Nie ma w gyyz kategorii określoności/nieokreśloności ani jej wykładników takich jak np. arabska nunacja.

Fragment Księgi Rodzaju w języku gyyz

Czasowniki edytuj

Czasowniki gyyz odmieniają się przez liczby i osoby w trzech koniugacjach: dwóch prefiksalnych i jednej sufiksalnej np. nagarku „powiedziałem”, 'anaggər „będę mówił”, 'angər „obym mówił”.

Nie ma w gyyz czasów w indoeuropejskim rozumieniu. Czasowniki wyrażają raczej aspekt dokonany bądź niedokonany czy też jednoczesność lub wielokrotność czynności, a nie umiejscowienie na osi czasu.

Podobnie jak w innych językach semickich czasowniki można modyfikować przez dodanie prefiksu np. od gabra „czynić” mamy: tagabra „być uczynionym”, agbara „kazać zrobić”, astagabra „przykładać się do zrobienia”.

Składnia edytuj

Zdania z orzeczeniem imiennym tworzone są przy użyciu kopuły wə'ətu o znaczeniu „on, ten”. Zdania proste z orzeczeniem czasownikowym mają szyk VSO.

Bibliografia edytuj

Witold K. Brzuski. Gramatyka języka gyyz (etiopskiego klasycznego). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa 1972.
В. П. Старинин. Эфиопский язык. Изд. „Наука”: Москва 1967.