Wikipedia

Juraj Jánošík

zbójnik karpacki słowackiego pochodzenia

Juraj Jánošík[5], pol. Jerzy Janosik[6], węg. Jánosik György, łac. Georgii Janossik[7] (ur. 25 stycznia[1] lub 25 lutego[2] 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – karpacki zbójnik, słowacki bohater narodowy[8][9][10].

Juraj Jánošík
Ilustracja
Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957 r.,
Park Kultury i Wypoczynku
(Park kultúry a oddychu) w Bratysławie.
Data i miejsce urodzenia

25 stycznia 1688[1][2]
Terchová

Data i miejsce śmierci

17 marca 1713
Liptowski Mikułasz

Przyczyna śmierci

stracony przez powieszenie na haku za lewe żebro

Narodowość

słowacka

Wyznanie

katolik

Rodzice

Martin Jánošík[2]
Anna Cesneková[1] (Cziszniková, Čišniková)

Krewni i powinowaci

Ján, Martin, Adam (bracia)
Barbora (siostra)[1]

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Jánošík
Janosik,
drzeworyt Władysława Skoczylasa
Statua Janosika w Tierchowej
według projektu Jána Kulicha
Tablica pamiątkowa
Według tradycji miejsce urodzenia
Juraja Jánošíka –
miejsce po zagrodzie Jánošíków w Tierchowej
Fragment protokołu procesu Janosika z 1713[3]
Janosik z frajerką[4],
drzeworyt Władysława Skoczylasa

Życiorys edytuj

Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová[11], opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688[2]. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.

Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca[2] z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.

W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami[12]. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.

Zimą 1713 Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom[13][14][15]. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay ostatecznie skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.

O Uhorčíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka[16]. Według innych podań Jánošík został zdradzony przez kochankę.

Kultura edytuj

Mimo że historyczna prawda o Juraju Jánošíku jest znana od lat międzywojennych, jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze[17]. Przykładowo, często podaje się błędnie, że jego najwierniejszym towarzyszem był Jakub Surovec, który w rzeczywistości urodził się dwa lata po jego śmierci[18].

W drugiej połowie XVIII wieku Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nazwane jego imieniem takie, jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.

Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski. W podobnym tonie, jako polskiego bohatera, Janka Dziurę, wywodzącego się z uciskanego przez sanację ludu przedstawił go Jalu Kurek w mocno nacechowanej ideologicznie trylogii Janosik, której akcja dzieje się na żywiecczyźnie.

Na podstawie motywów literackich Tetmajera w Polsce, w latach 70., powstał serial telewizyjny Jerzego Passendorfera Janosik, a także jego wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009[19].

Zofia Urbanowska na podstawie legendy Andrzeja Stopki napisała baśń pt. Janosik, utwór ten został niedawno wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich. Urbanowska wykorzystała w niej motyw, zgodny z tradycją ludową, wedle której Janosik zyskał nadprzyrodzone moce dzięki ciupadze, pasowi i kierpcom.

Pojawił się on w 1944 na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 na 2-koronowej monecie[20].

Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika[21].

Janosik w filmie edytuj

  • 1921: Janosik – pierwszy czechosłowacki film pełnometrażowy finansowany z USA; reżyseria: Jaroslav Siakeľ, Jánošík: Theodor Pištěk. – wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (UNESCO World Heritage List).
  • 1927: Orlę – polski film niemy, który nie zachował się do naszych czasów; reżyseria: Wiktor Biegański, Janosik: Lech Owron. W filmie, którego akcja toczy się w dwudziestoleciu międzywojennym, bohaterowie kontaktują się z duchem Janosika, by odnaleźć skarb ukryty w górach przez zbójców.
  • 1935: Jánošík – film czechosłowacki; reżyseria: Martin Frič, Jánošík: Paľo Bielik.
  • 1954: Janosik – pierwszy polski film animowany; reżyseria: Włodzimierz Haupe i Halina Bielińska.
  • 1963: Janosik – dwuczęściowy film czechosłowacki; reżyseria: Paľo Bielik, Jánošík: František Kuchta. Najbardziej kasowy film w historii słowackiej kinematografii[22].
  • 1974: Janosik – polski 13-odcinkowy serial TV; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Akcję serialu ulokowano na początku XIX wieku. Serial utworzony na podstawie polskich legend tatrzańskich; w serialu pojawia się również kwestia, z której wynika, że główny bohater nie jest legendarnym Janosikiem, a tylko nazywany jest jego imieniem.
  • 1974: Janosik – film polski; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego.
  • 1976: Zbojník Jurko – czechosłowacki film animowany; reżyseria: Viktor Kubal.
  • 1991–1993, 2010–2011: Zbojník Jurošík – czechosłowacki, a następnie słowacki 50-odcinkowy serial animowany; reżyseria: Jaroslav Baran, Janosik: Stano Dančiak.
  • 2000: Ferdosik – 56. odcinek polskiego sitcomu Świata według Kiepskich; reżyseria: Okil Khamidov. Parodia Janosika z 1974 roku, gdzie Ferdek pod wpływem przeterminowanego oscypka myśli, że on i jego otoczenie są zbójnikami w dawnych Karpatach[23].
  • 2009: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – film słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček.
  • 2011: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – serial słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček. Serial jest rozszerzoną wersją filmu kinowego.
  • 2013: Janosik – polsko-słowacki serial animowany dla dzieci z 2013 roku. Janosik: Adrian Perdjon.
  • Po stopách Jánošíka – pierwszy dokumentalny film o Juraju Jánošíku, który nie został jeszcze zrealizowany[24].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d F. Gábor, Juraj Jánošík a Varín-skutočnosť a legendy, [w:] Varínčan – mesačný spravodaj o živote Varína, t. 11/2003, rocznik X, nr 109 [dostęp 2010-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-05] (słow.).
  2. ↑ a b c d e Data tradycyjna a imię i nazwisko Juraj Jánošík popularne. W księgach parafialnych parafii Varín obejmującej Tierchową w latach 1687–1688 ochrzczono 5 chłopców o imieniu i nazwisku: Juraj Jánošík. Data urodzenia 25 lutego 1688 i imiona rodziców Martin i Anna Czisznek lub Czisznik wydają się bardziej prawdopodobne w połączeniu z dokumentami wykupu Janosika ze służby wojskowej w 1710 i procesu harnasia z 1713 [za:] Martin Votruba: Highwayman’s life:Extant Documents About Jánošík. [w:] Slovakia Vol 39#72-73, s. 61–86 [on-line]. University of Pittsburgh. [dostęp 2009-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-14)]. (ang.).
  3. ↑ Łac. Fassio Janosikiana, anno 1713 die 16 mensis Martii opisujący Jánošíka jako: „agili Georgius Janošík Tyarchoviensis latronum et praedorum antesignatus” – oskarżony Juraj Jánošík z Tierchowej – herszt bandy rozbójników i złodziei [za:] Jaká je pravda o Jánošíkovi a Ilčíkovi?. [w:] Zbojnická tradice rodu Ilčíků [on-line]. [dostęp 2009-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-02)]. (cz.).
  4. ↑ Frajerka: w gwarze góralskiej z Podhala – kochanka.
  5. ↑ W literaturze słowackiego poety Janka Kráľa figuruje nazwisko Janošjak, a w wyroku sądowym – Jánošák.
  6. ↑ Stosowany także zapis Janoszik.
  7. ↑ HLAVIENKA, Ján; A KOLEKTÍV. Jubilejný zborník Literárnohistorického múzea Janka Kráľa. 1.. vyd. Liptovský Mikuláš: Literánohistorické múzeum J. Kráľa, 1986. 110 s. (po slovensky).
  8. ↑ Juraj Jánošík, životopis („Juraj Jánošík, życiorys”). [w:] Osobnosti.sk – najvýznamnejšie ktojekto Slovenska [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. (słow.).
  9. ↑ Miloš Ferko: Jánošík – pravda alebo legenda? („Jánošík – prawda albo legenda”?). [w:] Historická revue. Vedecko-populárny časopis o histórii a archeológii [on-line]. SAHI – Slovenský archeologický a historický inštitút. [dostęp 2009-09-25]. (słow.).
  10. ↑ Stručný životopis Juraja Jánošíka („Krótka biografia Juraja Jánošíka”). [w:] Jánošík – webové stránky venované osobnosti Juraja Jánošíka, legendárnej postavy našej histórie. [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-16)]. (słow.).
  11. ↑ Terchová!. [w:] Oficiálne stránky obce Terchová [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-22)]. (słow.).
  12. ↑ Janosik – prawdziwa historia. [w:] Słowacja Dokumentacja [on-line]. [dostęp 2013-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-09)]. (pol.).
  13. ↑ História mesta. Svätý Mikuláš ako stoličné sídlo a miesto súdu s Jurajom Jánošíkom. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
  14. ↑ Pamiatky. Prvý stoličný dom. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
  15. ↑ Pamiatky. Pongrácovská kúria. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
  16. ↑ kebisek.blog.sme.sk: Z gajdosa Uhorcika urobil lud omylom zradneho Gajdosika. [dostęp 2012-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (17 października 2013)]. (słow.).
  17. ↑ Legendy o Janosiku zawierają częste motywy podań ludowych:
    • topos szlachetnego zbójcy – por. Robin Hood
    • topos zdrady przez współtowarzysza – por. Judasz
    • topos zdrady przez kochankę – por. Samson
    Nazwisko Jánošíka przewija się w ludowych pieśniach słowackich oraz podhalańskich. Przedstawiano go również na obrazach na szkle oraz rzeźbach. Stylizowana postać Jánošíka widnieje w herbie miejscowości Tierchowej, a nad gminą wznosi się jego posąg. Istnieje tam także Muzeum Juraja Jánošíka oraz corocznie odbywa się festiwal muzyki folklorystycznej Dni Janosika (Jánošíkove dni).
  18. ↑ k, Zbojník Jakub Surovec [online], Kam na Horehroní, 3 października 2019 [dostęp 2020-06-06] (słow.).
  19. ↑ Janosik contra Janosik – spomenka na dovolenku. Blog – Grzegorz Grabowski (blog.sme.sk).
  20. ↑ Vyhláška ministra financí o ražbě a vydání dvoukorun – č. 78/1947 Sb. – Konsolidované znění.
  21. ↑ Dzień Dobrego Łotra (Dzień Janosika). psychocafe.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-13)]. [Dostęp 11 czerwca 2011].
  22. ↑ Janosik w bazie Filmweb
  23. ↑ Lonzio, 056 Ferdosik [online], Kiepscy.org.pl - Świat według Kiepskich, 10 lutego 2013 [dostęp 2021-08-24] (pol.).
  24. ↑ Po stopách Jánošíka | Official Movie Site | Secret studio documentaries [online] [dostęp 2017-11-24].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Juraj_Jánošík&oldid=71752974”