Kańczuga

miasto w województwie podkarpackim

Kańczugamiasto w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kańczuga, położone na Podgórzu Rzeszowskim[4][5]. Leży nad rzeką Mleczką.

Kańczuga
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

przeworski

Gmina

Kańczuga

Burmistrz

Andrzej Żygadło

Powierzchnia

7,6[1] km²

Wysokość

śr. ok. 220 m n.p.m.

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość


3094[2]
423,9 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 16

Kod pocztowy

37-220[3]

Tablice rejestracyjne

RPZ

Położenie na mapie gminy Kańczuga
Mapa konturowa gminy Kańczuga, u góry znajduje się punkt z opisem „Kańczuga”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Kańczuga”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kańczuga”
Położenie na mapie powiatu przeworskiego
Mapa konturowa powiatu przeworskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Kańczuga”
Ziemia49°59′00″N 22°24′42″E/49,983333 22,411667
TERC (TERYT)

1814054

SIMC

0972424[4]

Urząd miejski
ul. M. Konopnickiej 2
37-220 Kańczuga
Strona internetowa
Kościół parafialny
Zabytkowa cerkiew greckokatolicka
Dworzec kolejki wąskotorowej

Leży w historycznej ziemi przemyskiej[6]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1441 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[7], w 1739 roku należało wraz z folwarkiem do klucza Kańczuga Lubomirskich[8].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa przemyskiego.

Historia edytuj

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r. Pierwszymi dzierżawcami królewskimi byli Pileccy, którzy za panowania księcia Władysława Opolczyka zamienili osadę Mrzygłód na Kańczugę i Tyczyn. Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w XIV wieku[9]. Przyznawane były one w XV–XIX w., ponownie w 1934 r.

Założycielem miasta był Otton z Pilczy. Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego (ok. 1370–1410), starostę generalnego Wielkopolski, syna Wincentego z Granowa, a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę.

W XV wieku nadal stanowiła własność Pileckich, jak wynika z dokumentu spadkowego zawartego w 1450 r., pomiędzy synem Elżbiety Gronowskiej Janem Pileckim, a Wacławem, księciem opolskim (siostrzeńcem Jana Pileckiego). W dokumencie tym wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego[10]. Właścicielami miasta były takie znaczące rody, jak: Pileccy, Odrowążowie, Kostkowie, Ostrogscy, Lubomirscy i Sanguszkowie.

Lata rozwoju Kańczugi przypadły na okres przed 1498 r. Kupcy budowali głębokie i długie piwnice, w których składowali towary. Jednak później miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń – najazd wołoski w 1498 r. oraz kilka najazdów tatarskich, co spowodowało upadek grodu.

W końcu XVI wieku jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa – córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż, Jan Kostka[11] po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną. Jan Kostka, wojewoda sandomierski, i Zofia ze Sprowy, małżonkowie, nadali 23 czerwca 1580 r. przywilej mistrzom rzemiosła szewskiego. Ich córka, księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635) herbu Dąbrowa, gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu. W 1603 r. księżna Anna Ostrogska z domu Kostka przejęła od Jarosławskich klucz kańczudzki oraz Gać (którą w 1612 r. pozbawiła statutu parafii i uzależniła od parafii Kańczuga). Anna z Kostków Ostrogska była benefaktorką miasta.

W 1624 r. nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich, tym razem pod wodzą chana Kantymira. W powiecie Przeworsk nie było wsi, która nie ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru.

24 maja 1636 r., po śmierci matki Anny Ostrogskiej, dobra Kańczugi i Jarosławskie, przypadły siostrze Katarzynie, siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim. W 1622 r. klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski – pan na Nowym Wiśniczu, poprzez ożenek z Zofią, córką Anny Ostrogskiej. Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski (1638–1702 r.), który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską (1650–1709), stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium, tzw. ordynacji Ostogsko-Zasławskiej. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków. Kolejny właściciel klucza kańczudzkiego to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski (1693–1720), po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska (1693–1729), którą w 1710 r. poślubił Paweł Karol Sanguszko (1680–1750). W 1712 r. urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm. 1775 r., który po śmierci matki, przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. Janusz Sanguszko w 1756 r. rozwiązał ordynację, Ostrogsko-Zasławską.

W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza doprowadził do jego likwidacji. W latach 1882–1937 funkcjonowała w Kańczudze szkoła koronkarska[12].

Ksiądz Jan Kudła w 1889 r. odręcznie napisał „Historię Miasteczka Kańczuga”.

Długoletnim dyrektorem powszechnej szkoły męskiej i żeńskiej w mieście był Edward Sierpniewski, który w uznaniu swoich zasług w zakresie wychowania młodzieży (ponad 50 lat pracy w edukacji) otrzymał tytuł honorowego obywatela Kańczugi[13].

W Kańczudze urodził się Anatol Nowak przyszły biskup katolicki. W 1874 r. w Kańczudze urodził się też Abraham Brill, jeden z założycieli New York Psychoanalytic Society.

Dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni. Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in. do renowacji stiuków w katedry wawelskiej.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 800 Żydów. 8 sierpnia 1942 roku część została zamordowana na miejscu a pozostali zostali wywiezieni do getta w Sieniawie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani[14].

27 lipca 1944 r. Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego[15].

W okolicy trwa wydobycie gazu ziemnego. Według danych z 31 grudnia 2004 r. miasto miało 3231 mieszkańców.

Transport edytuj

Demografia edytuj

 

Gospodarka edytuj

  • W Kańczudze znajduje się fabryka Axtone (dawny Kamax), która jest producentem urządzeń cięgłowo-zderznych dla wszystkich typów pojazdów szynowych.
  • W Kańczudze znajduje się fabryka KISAN (dawny Kamax) - jest to pierwszy Polski producent rury wielowarstwowej z wkładką aluminiową. Obecnie KISAN produkuje kompletne systemy instalacji wodociągowych i grzewczych.
  • W Kańczudze znajduje się siedziba Stowarzyszenia SAAB Gt-Classic[16], skupiającego miłośników zabytkowych samochodów marki SAAB z Polski i zagranicy.

Zabytki edytuj

  • Kościół pw. św. Michała Archanioła (wzniesiony około 1605 r.). W 1612 r. dobudowano kaplicę św. Anny (fundatorka – księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635)- księżna herbu Dąbrowa.), około 1660 r. kaplicę Matki Boskiej. W latach 1924-1928 przebudowano elewację, dodano kruchtę i wieżę (według projektu W. Rawskiego). We wnętrzu część barokowego wyposażenia.
  • Kościół pw. MB Łaskawej (początek XVII wieku) – pierwotnie cerkiew prawosławna, później greckokatolicka. Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX wieku. Po 1947 r. zamieniona na magazyn. W 1984-1994 r. nastąpiła gruntowna restauracja. Została z powrotem poświęcona w 1995 r.

Ludzie związani z Kańczugą edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-01].
  2. Kańczuga w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. Poczta Polska. Wyszukiwarka kodów pocztowych
  4. a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. Józef Półćwiartek: Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1997, s. 94. ISBN 83-87288-25-X
  7. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 168.
  8. Adam Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581-1754, w: Studia Historyczne, rok V, zeszyt 3 (58), 1972, s. 436.
  9. Urząd Miasta i Gminy w Kańczudze. [dostęp 2018-08-01].
  10. Kraczkowa (Neudorf), Krzemyenycza, Wissoka, Halwygowa (Albigowa), Markowola (Markowa), Sanyna (Schonerwalt, Sonina), Kossina, Rogoszno, Głuchow, Jordanowa Wola, Syetesza (Sietesz), Gacz, Ostrów, Malawa, Hanczlowa (Henselshof, Handzlówka), Soleczska (Siedleczka), Hussow, Hadle, Wolycza, Schwyathoslaffkowwa Wola.
  11. Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa, Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6, stron 480
  12. Szkoła koronkarska w Kańczudze [online], Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie [dostęp 2022-04-18] (pol.).
  13. Z żałobnej karty. Express Jarosławski 1937
  14. Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 522.
  15. ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)]..
  16. SAAB Gt.

Linki zewnętrzne edytuj