Wikipedia

Krzeszów (województwo podkarpackie)

wieś w województwie podkarpackim

Krzeszów (Krzeszów nad Sanem) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie niżańskim, w gminie Krzeszów[4][5]. Leży na zachodnim skraju Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, nad rzeką San.

Krzeszów
wieś
Ilustracja
Krzeszowski Rynek
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

niżański

Gmina

Krzeszów

Liczba ludności (2020)

709[2]

Strefa numeracyjna

15

Kod pocztowy

37-418[3]

Tablice rejestracyjne

RNI

SIMC

0796973[4]

Położenie na mapie gminy Krzeszów
Mapa konturowa gminy Krzeszów, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Krzeszów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Krzeszów”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Krzeszów”
Położenie na mapie powiatu niżańskiego
Mapa konturowa powiatu niżańskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Krzeszów”
Ziemia50°24′12″N 22°20′27″E/50,403333 22,340833[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1640 roku, zdegradowany w 1869 roku[6].

W 2011 Krzeszów liczył 899 mieszkańców. Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 863.

Części wsi edytuj

Integralne części wsi [4][5]
SIMC Nazwa Rodzaj
0796980 Działy część wsi

Przynależność administracyjna edytuj

Specyficzne położenie Krzeszowa sprawiło, że często zmieniał on przynależność administracyjną. Wieś królewska Krzeschow, położona była w 1589 roku w starostwie niegrodowym krzeszowskim w ziemi przemyskiej województwa ruskiego[7]. Po I rozbiorze Polski w granicach Galicji, od 1775 w okręgu (dystrykcie) Tomaszowskim cyrkułu bełskiego, następnie w cyrkułu zamojskiego, który po pokoju w Schönbrunn jako jedyny cyrkuł z obszaru I rozbioru został odstąpiony Księstwu Warszawskiemu. Od roku 1867 do końca 1955 Krzeszów należał do powiatu biłgorajskiego (województwo lubelskie), w latach 1956–1975 do powiatu leżajskiego (województwo rzeszowskie)[8], w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego[9], a od 1999 roku do powiatu niżańskiego (województwo podkarpackie)[10].

Gmina Krzeszów istniała do 29 września 1954 roku[11], czyli do wprowadzenia gromad w miejsce dotychczasowych gmin, kiedy została gromadą Krzeszów. 1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady a w ich miejsce reaktywowano gminy, m.in. gminę Krzeszów. 1 września 1977 roku gminę zlikwidowano (jej tereny włączone do gminy Rudnik)[12], lecz odtworzono ponownie 1 października 1982 roku (z części terenów gmin Rudnik i Harasiuki)[13].

Historia edytuj

 
Krzeszów, układ urbanistyczny
 
Zabytkowy dom narożny w rynku
 
Park w centrum Krzeszowa
 
Boczne uliczki w okolicach Rynku
 
Fragment Rynku nocą

Początki edytuj

Przeprowadzone po II wojnie światowej badania archeologiczne dowodzą, że na terenie dzisiejszego Krzeszowa we wczesnym średniowieczu istniała osada, należąca najprawdopodobniej do państwa Wiślan. Historycy wywodzą nazwę od staropolskiego imienia Krzesz i zaliczają je do miejscowości znanych już w XII wieku. Potwierdzają to badania Rudolfa Jamki, który natrafił na terenie Krzeszowa na szczątki wczesnośredniowiecznego pieca.

Pierwsza pisemna wzmianka o Krzeszowie pojawiła się w 1390 roku, w dokumentach Jaśka Kustry, dziedzica Krzeszowa, miejscowość występuje w brzmieniu łacińskim Crzeszow.

Zamoyscy edytuj

W 1520 r. król Zygmunt I Stary wydzierżawił zamek krzeszowski Spytkowi z Tarnowa, a następnie Stanisławowi Tarnowskiemu. W 1580 roku król Stefan Batory wydzierżawił starostwo krzeszowskie Janowi Zamoyskiemu, zaś w 1588 roku król Zygmunt III Waza przekształcił dzierżawę na dziedziczną własność. Objęte przez niego wioski to: Piskorowice, Kulno, Wola Kulońska, Biszcza, Korchów, Księżpol, Bukowina i Kamionka. W 1590 Zamoyski włączył Krzeszów w skład Ordynacji, potem zaś ucznił go stolicą klucza krzeszowskiego, w skład którego wchodziły: Biszcza, Bukowina, Kamionka, Korchów, Księżpol, Kulno, Lipiny, Piskorowice, Tarnogród, Wola Kulońska, Potok i Płusy. Krzeszów pełnił rolę ważnego portu na Sanie, przez który przechodziło zboże z ordynacji Zamoyskich[14].

W 1641 roku Władysław IV Waza podniósł Krzeszów do rangi miasta, wydając dekret o następującej treści: „...pragnąc by nowo założone miasto (de novo erectum) z Ziemi Przemyskiej będącej własnością Katarzyny Zamoyskiej wdowy po Tomaszu Kanclerzu Wielkiemu Koronnemu, przyzwoitego nabierało wzrostu obdarzam je prawem magdeburskim; co rok podawać mają mieszczanie ośmiu z pomiędzy siebie, z których jednego na burmistrza, a 5 na rajców zamianuje dziedzic; zatwierdzamy istniejące już cechy, nowe zaprowadzić pozwalamy; ustanawiamy targ i dwa jarmarki...”

Wiek XVII przyniósł Krzeszowowi wiele klęsk: najazdy tatarskie, przemarsz wojsk szwedzkich, oraz pożar (1688 r.) który zniszczył olbrzymią część zabudowy drewnianej oraz akta miejskie. Miasteczko nie uniknęło grabieży także podczas konfederacji barskiej i targowickiej.

 
Kościół Narodzenia NMP
 
Pomnik przed Urzędem Gminy
 
Kotwica na krzeszowskim rynku
 
Dzwonnica w 1898

Rozbiory edytuj

Ludność Krzeszowa
Rok Ludność Rok Ludność
1648 860 1865 1383
1661 344 1886 1569
1673 172 1890 1669
1717 582 1909 2285
1777 800 ok. 1928 724
1785 952 2003 751
1836 1088 2004 737
1839 1143 2006 746
1860 1212 2011 899

Po I rozbiorze Krzeszów znalazł się w zaborze austriackim, kilkakrotnie zmieniając przynależność administracyjną. W 1773 roku miasto znalazło się w cyrkule bełzkim z siedzibą w Zamościu. W 1775 na rok przeszło do dystryktu biłgorajskiego, aby potem znaleźć się w cyrkule tomaszowskim, a końcu w cyrkule zamojskim. W 1809 roku miasto, jako jedyne galicyjskie znalazło się w Księstwie Warszawskim. Takie położenie spowodowało spadek znaczenia Krzeszowa jako ośrodka handlowego, gdyż na krzeszowskie jarmarki nie przybywała już ludność zza Sanu, z Galicji. Dopiero w 1853 władze wydały dekret umożliwiający przekraczanie granicy mieszkańcom 3 milowej strefy przygranicznej. 13 stycznia 1870 r. pozbawiono Krzeszów praw miejskich[15].

XX w. edytuj

W czasie I wojny światowej w 1914 r. na granicznym Sanie zatrzymał się front. Wskutek ostrzału artyleryjskiego Krzeszów utracił ok. 80% zabudowy, w większości drewnianej, spłonęły m.in. cerkwie: unicka i prawosławna, pozostałości zamku – dworu obronnego[16] znajdującego się na wzgórzu Rotunda oraz spichrze znajdujące się nad Sanem[17]. Poetycki obraz zniszczeń Krzeszowa w 1914 r. zawarł poeta i żołnierz Legionów – Kazimierz Wierzyński w wierszu „Krzeszów” z tomu Wielka Niedźwiedzica (1923).

Zabytki edytuj

  • Drewniany, trzynawowy kościół wybudowany w latach 1727–1728. Gruntowny remont świątyni przeprowadzono w 1898, dzięki wsparciu finansowemu ordynata Maurycego Zamoyskiego. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica wybudowana w 1898 roku na miejscu poprzedniej z 1721 roku oraz kaplica z 1905 roku.

Według rejestru zabytków NID[18] na listę zabytków wpisane są obiekty:

  • układ urbanistyczny, nr rej.: 284/A z 10.04.1984
  • kościół par. pw. NMP, drewn., 1727–1728, 1895, nr rej.: A-274 z 6.09.1983
  • dzwonnica, drewn., 1898, nr rej.: A-435 z 18.04.1991
  • cmentarz kościelny, nr rej.: j.w.
  • cmentarz żydowski, nr rej.: 395/A z 30.06.1988
  • cmentarz pomordowanej ludności żydowskiej, 1942, nr rej.: 467/A z 8.06.1992
  • pozostałości zamku, XIV–XV, nr rej.: 283/A z 9.04.1984
  • dom, drewn., ul. Kościelna 19, 1932, nr rej.: A-273 z 21.09.2007
  • dom, ul. Ogrodowa 22, 1923, nr rej.: 587/A z 12.08.1997

Instytucje edytuj

  • Urząd Gminy ul. Rynek 2
  • Przedszkole Gminne ul. Rynek 7
  • Szkoła Podstawowa ul. Ulanowska 7
  • Gminny Ośrodek Kultury ul. Rynek 9
  • Gminny Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej ul. Rynek 32
  • NZOZ „Nasze Zdrowie-Niwińscy” ul. Stolarska 1
  • Posterunek Policji ul. Rynek 3
  • Urząd Pocztowy ul. Rynek 20
  • Ochotnicza Straż Pożarna ul. Mostowa 6
  • Klub Piłkarski KS Rotunda Krzeszów ul. Mostowa 6
  • Bank Spółdzielczy ul. Rynek 23
 
Stadion KS Rotunda i przyległe obiekty

Atrakcje turystyczne edytuj

Krzeszów jest miejscowością położoną u zbocza tzw. Góry Owalonej oraz okrągłego wzgórza Rotunda (liczne wąwozy), przepływa przez nią również rzeka San oraz przebiega żółty szlak turystyczny z Sandomierza do Leżajska[19]. Atrakcje Krzeszowa to m.in.:

  • Wyciąg Narciarski „Złoty Stok”
  • Gminny Zakład Sportu i Rekreacji „Błękitny San”, w skład którego wchodzi: Park Linowy „Małpi Gaj”, przystań wodna na rzece San, kort tenisowy, wiata grillowa.
  • Zespół zabytkowego kościoła parafialnego Narodzenia NMP, położony na wzgórzu Rotunda, w obecności licznych wąwozów.

Krzeszów a Zamojszczyzna edytuj

Krzeszów (wraz z pobliskimi Harasiukami), mimo dzisiejszego położenia na terenie województwa podkarpackiego (powiat niżański), często określa się częścią ziemi biłgorajskiej, patrząc szerzej – Zamojszczyzny. Świadczą o tym nie tylko długie związki tych terenów z powiatem biłgorajskim i województwem lubelskim, lecz także dzisiejsza struktura organizacyjna Kościoła katolickiego, wedle której Krzeszów z okolicami jest częścią rejonu biłgorajskiego, jednego z pięciu rejonów diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Podkreślane jest także długowieczne związanie tych obszarów z Ordynacją Zamojską. Historyk, Dorota Skakuj, jako nienaturalne określiła „odpadnięcie” Krzeszowa z powiatu biłgorajskiego w 1956 roku, „mimo wszelkich zaszłości historycznych”[20]. Z kolei, Bartosz Podubny, historyk sztuki, zauważył, że nowo utworzone w 1999 roku województwa, w tym podkarpackie, „były tworami pozbawionymi logicznej podstawy – ich granice wytyczono sztucznie, bez umocowania w tradycji historycznej lub innych ugruntowanych przez lata zależnościach”. Uznał, że „wykluczenie” Krzeszowa spod władzy ośrodka lubelskiego, wytworzyło obszar terra incognita (ziemia nieznana), ponieważ tereny włączone do województwa podkarpackiego, wykazują w dalszym ciągu widoczne związki z Lubelszczyzną, co widoczne jest także w badaniach naukowych, które podejmują częściej badacze z Zamościa czy Lublina niż z Podkarpacia[21].

Osoby związane z Krzeszowem edytuj

  • Wanda Wasilewska – żołnierz AK w Krzeszowie.
  • Stanisław Matraś – ksiądz, aktywnie działający w ruchu konspiracyjnym powstania styczniowego w Krzeszowie, zesłaniec syberyjski.

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 63356
  2. ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 5 [dostęp 2022-01-22]
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 635 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
  7. ↑ Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 7. Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. Cz. 1, Warszawa 1901, s. 24.
  8. ↑ Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 283
  9. ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92
  10. ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652
  11. ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
  12. ↑ Dz.U. z 1977 r. nr 27, poz. 116
  13. ↑ Dz.U. z 1981 r. nr 26, poz. 139 i Dz.U. z 1982 r. nr 23, poz. 165
  14. ↑ [z Krzeszowa] „W 1791 r. na wiosenny spław wyruszyło 8 statków, 4. retmanów, 8. sterników i 128. flisaków.” za Józef Myjak, Sandomierz, Myjakpress, 1994
  15. ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 471)
  16. ↑ według miejscowej legendy, gdy po I rozbiorze Krzeszów miał dostać się pod panowanie Austrii, ówczesny ordynat (Jan Jakub Zamoyski) kazał rozebrać zamek (dosłownie ukryć zamek, przez obsypanie ziemią), aby nie dostał się w ręce zaborcy
  17. ↑ Strona Jeremiego Wiśniowieckiego
  18. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  19. ↑ Turystyka w gminie Krzeszów. 2020-08-06. [dostęp 2020-08-06].
  20. ↑ D. Skakuj, Zmiany granic powiatu biłgorajskiego, w: Nad Tanwią i Ładą. Przyczynki do historii i kultury Ziemi Biłgorajskiej, Biłgoraj 2006, s. 93.
  21. ↑ Podubny B., Drewniane świątynie odzyskują blask – prace konserwatorskie przy wybranych zabytkach północno-wschodniego dorzecza Sanu (północnej części województwa podkarpackiego) na przykładzie Ulanowa, Dąbrówki, Krzeszowa i Huty Krzeszowskiej, "Ochrona Zabytków", 1 (2014), s. 120.
  22. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02].

Bibliografia edytuj

  • Ginalska, Teresa, (1999) Krzeszów: gmina po obu stronach Sanu, Sanok: Apla, (ISBN 83-88065-09-2)
  • Myjak, Józef, (1994) Krzeszów nad Sanem: informator krajoznawczy, Sandomierz: Prywatna Agencja Informacji Regionalnej Myjakpress, (ISBN 83-86436-05-0)

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Krzeszów_(województwo_podkarpackie)&oldid=72532493”