Mateusz Pretoriusz
Mateusz Pretoriusz (Matthäus Prätorius, Matthaeus Praetorius, ur. w 1635 w Kłajpedzie, zm. 3 października 1704 w Wejherowie) – prusko-polski duchowny ewangelicki i katolicki, historyk, etnograf, poeta i teolog nawołujący do ekumenizmu.
| prezbiter | |
 strona tytułowa książki Trąba Pokoju o zjednoczeniu Kościoła | |
| Kraj działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Proboszcz ewangelicki w Niebudziu | |
| Okres sprawowania |
1664-1685 |
| Proboszcz katolicki w Wejherowie | |
| Okres sprawowania |
1687-1704 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Ordynacja |
1661 |
| Prezbiterat |
1685 |
Życie edytuj
Mateusz Pretoriusz urodził się w 1635 roku w Kłajpedzie, był synem Krzysztofa, tamtejszego ministra luterańskiego. Studiował filozofię na Uniwersytecie Królewieckim, gdzie uzyskał tytuł magistra, oraz teologię na Uniwersytecie w Rostocku. W latach 1661–1665 był adiunktem litewskiej parafii ewangelickiej w Kłajpedzie, a następnie, do roku 1685 proboszczem ewangelickiej parafii we wsi Niebudzie (niem. Niebudszen) koło Wystruci[1].
W okresie pobytu na Małej Litwie badał tamtejszą historię, kulturę i język. Wraz z historykiem Krzysztofem Hartknochem odbył wyprawę naukową do Sambii, badając kulturę Prusów[2].
W 1681 roku nawiązał kontakty z Joachimem Pastoriusem, a rok później z jezuitami. W 1684 roku przebywał w Opactwie Cystersów w Oliwie. Po roku przeszedł na katolicyzm i przyjął tam sakrament święceń. W 1685 roku otrzymał też tytuł historiografa i sekretarza króla Jana III Sobieskiego[1]. Następnie został proboszczem w Brodnicy, potem w Starogardzie Gdańskim, a od 1687 roku ostatecznie w parafii Świętej Trójcy w Wejherowie[3]. Zmarł w 1704 roku Wejherowie[1].
Twórczość edytuj
Mateusz Pretoriusz jest autorem 18 prac z zakresu historii i etnografii Prus Książęcych oraz języka i historii Prusów. Jednak najbardziej obszerna z nich, Deliciae Prussicae oder Preussische Schaubühne, ukazała się dopiero w 1871 w skrócie, a w pełnej wersji w języku niemieckim w 1999 roku oraz w tłumaczeniu litewskim w 4 tomach w latach 1999–2011[4]. Dwie opublikowane książki historyczne zadedykował Janowi III Sobieskiemu: Orbis Gothicus i Mars Gothicus[1]. Część artykułów opublikowały czasopisma Acta Borrusica i Erleutertes Preußen. Ludy bałtyjskie wywodził od Gotów[5]. Twierdził też, że Waregowie, którzy podbili Ruś Kijowską, pochodzili od Prusów, co uzasadnia późniejsze utożsamienie Litwy i Rusi[6].
Jako poeta manifestował wiernopoddańcze uczucia wobec Polski i króla. Napisał kilka panegiryków na cześć Jana III Sobieskiego, m.in. Regium Scutum i Classicum Triuphale. Z okazji ślubu królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego z Jadwigą Elżbietą Amalią von Pfalz-Neuburg w 1691 roku stworzył poemat panegiryczny Aplausus Sarmatiae in Nuptiis Principis Jacobi Ludovici, opublikowany w Gdańsku. Opisuje w nim przede wszystkim radość, jaka zapanowała z tej okazji wśród mieszkańców Rzeczypospolitej, stwierdzając: Cała Sarmacja się raduje[7][8].
W 1682 roku napisał traktat teologiczny Tuba Pacis ad Universas Dissidentes in Occidente Ecclesias seu Discursus Theologicus De Unione Ecclesiarum Romanae & Protestantium, w którym nawoływał do pokojowego pojednania między katolikami i protestantami w Pełnym Kościele Jezusa Chrystusa. Tekst wysłał do luterańskiego teologa Melchiora Zeidlera (1630–1686), dla uzyskania recenzji, lecz ten odesłał go po dwóch latach, z opinią negatywną[2]. Pretoriusz opublikował książkę dopiero w 1685 roku[9], bezpośrednio po swym przejściu na katolicyzm, dedykując ją papieżowi Innocentemu XI, cesarzowi Leopoldowi I, królowi Janowi III Sobieskiemu i władcom protestanckim Anglii, Szwecji i Danii. Praca odbiła się szerokim echem w Europie, wywołując liczne polemiki z obu stron. Uznana za irenistyczną, w 1687 roku została umieszczona w Indeksie ksiąg zakazanych. Ponownie wydana w 1711 i 1820 roku[2].
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Słownik biograficzny Warmii ↓, s. 91.
- ↑ a b c Allgemeine Deutsche Biographie ↓, s. 529.
- ↑ Poprzedni proboszczowie. Parafia p.w. Trójcy Świętej w Wejherowie. [dostęp 2019-01-10].
- ↑ Matas Pretorijus: Prūsijos įdomybės, arba Prūsijos regykla. Vilnius: 1999 (t.1); 2004 (t. 2); 2006 (t. 3); 2011 (t. 4). ISBN 9986-776-82-1.
- ↑ Józef Andrzej Załuski: Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących. przypisy: Józef Epifani Minasowicz. Kraków: Józef Czech, 1832, s. 93.
- ↑ Adam Naruszewicz: Historya narodu polskiego, Tom 1. Warszawa: 1824, s. 206.
- ↑ Zaślubiny królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego z księżniczką neuburską Jadwigą Elżbietą. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. [dostęp 2019-01-10].
- ↑ Michał Hieronim Juszyński: Dykcyonarz poetów polskich, Tom 2 [hasło: Pretoriusz Mateusz]. Kraków: 1820, s. 87.
- ↑ Matthaeus Praetorius: Tuba Pacis ad Universas Dissidentes in Occidente Ecclesias seu Discursus Theologicus De Unione Ecclesiarum Romanae & Protestantium: Necnon Amica Compositione Controversiarum Fidei Inter hosce Coetus, In Dei O. M. quam maximam Gloriam, Universae Jesu Christi Ecclesiae bono exhibitus. Kolonia: 1685.
Bibliografia edytuj
- Tadeusz Oracki: Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku. L-Ż. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 1988. ISSN 0239—7854.
- Allgemeine Deutsche Biographie, herausgegeben von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Band 26. autor biogramu: Franz Heinrich Reusch. Leipzig: Duncker & Humblot, 1888.
Linki zewnętrzne edytuj
- Publikacje Mateusza Pretoriusza w bibliotece Polona
- Matthaeus Praetorius, Tuba Pacis, Coloniae 1685
- Matthaeus Praetorius, Orbis Gothicus, Monasterii Olivensis 1688