Wikipedia

Michał Grażyński

polski działacz polityczny i niepodległościowy, instruktor harcerski

Michał Tadeusz Grażyński, właśc. Michał Tadeusz Kurzydło (ur. 12 maja[1] 1890 w Gdowie, zm. 10 grudnia 1965 w Londynie) – kapitan rezerwy piechoty Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, społeczny i harcerski, doktor filozofii i prawa. wojewoda śląski (1926-1939), politycznie związany z sanacją.

Michał Grażyński
Ilustracja
Michał Grażyński, przed 1939
Pełne imię i nazwisko

Michał Tadeusz Grażyński

Data i miejsce urodzenia

12 maja 1890
Gdów, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

10 grudnia 1965
Londyn, Wielka Brytania

Wojewoda śląski
Okres

od 6 września 1926
do 5 września 1939

Przynależność polityczna

sanacja

Poprzednik

Mieczysław Bilski

Następca

okupacja wojenna III Rzeszy

Minister Propagandy
Okres

od 2 września 1939
do 30 października 1939

Przynależność polityczna

sanacja

Poprzednik

urząd utworzony

Następca

urząd zniesiony

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości z Mieczami Krzyż Walecznych (1920–1941) Złoty Krzyż Zasługi Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I stopnia Złoty Wawrzyn Akademicki Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa) Wielki Oficer Orderu Korony Jugosłowiańskiej Komandor Orderu Korony Włoch
Krzyż Obrony Lwowa Odznaka ZHP „Wdzięczności”
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Michał Tadeusz Grażyński
Michał Tadeusz Kurzydło
podpułkownik podpułkownik
Data i miejsce urodzenia

12 maja 1890
Gdów

Data i miejsce śmierci

10 grudnia 1965
Londyn

Przebieg służby
Lata służby

1914–1918, 1943–1945

Siły zbrojne

Armia Austro-Węgier
Wojsko Polskie
Polskie Siły Zbrojne

Stanowiska

zastępca szefa sztabu Dowództwa Ochrony Plebiscytu w II powstaniu śląskim,
szef sztabu grupy „Wschód” w III powstaniu śląskim

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa,
II powstanie śląskie,
III powstanie śląskie,
II wojna światowa

Życiorys edytuj

Dzieciństwo i młodość edytuj

Urodził się w Gdowie na terenie ówczesnych Austro-Węgier jako siódme dziecko Michała Kurzydły i Marianny z Zastawniaków. Jego ojciec był kierownikiem czteroklasowej szkoły ludowej, natomiast matka zmarła trzy lata po urodzeniu Michała. W momencie urodzin nosił rodzinne nazwisko Kurzydło, które gdy miał siedem lat zmieniono pod naciskiem drugiej żony jego ojca Antoniny z domu Broniewskiej na Grażyński (od tytułu ulubionego przez jego starszą siostrę Marię poematu Adama Mickiewicza Grażyna)[2]. Uczęszczał do szkół w Gdowie, Dębnikach, a następnie w Krakowie, gdzie ukończył naukę w renomowanym Gimnazjum św. Anny[3]. Następnie rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymując w roku 1914 doktorat z filozofii za rozprawę na temat historii systemu monetarnego w Polsce Jagiellonów[4].

Po studiach pracował jako nauczyciel języka polskiego, historii i geografii w gimnazjum w C. K. I Gimnazjum w Stanisławowie[5]. Nie zakończył kształcenia, równolegle podjął studia prawnicze na UJ.

I wojna światowa edytuj

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do cesarskiej i królewskiej Armii jako podporucznik rezerwy. Jesienią 1915 został ciężko ranny w walkach na froncie rosyjskim. Okres leczenia wykorzystał na kontynuowanie studiów w Krakowie[3].

Służba w Wojsku Polskim i udział w powstaniach śląskich edytuj

W 1918 wstąpił do Wojska Polskiego i służył w Oddziale II Sztabu Generalnego, w pionie propagandy. 25 listopada 1920 został zatwierdzony w stopniu porucznika piechoty z dniem 1 kwietnia 1920, w „grupie byłej armii austro-węgierskiej”[6]. W marcu 1920 r. objął funkcję wiceprzewodniczącego Głównego Komitetu, który przygotowywał plebiscyt na Spiszu i Orawie[2].

Następnie decyzją Oddziału II Sztabu Generalnego został jednak oddelegowany do służby w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Kierunek ten wynikał z przygotowań do plebiscytu na Górnym Śląsku rozstrzygającego o przynależności Górnego Śląska między II Rzecząpospolitą, a Republiką Weimarską. Uczestniczył jako zastępca szefa referatu organizacyjnego w Centrali Wychowania Fizycznego, szefa sztabu Dowództwa Ochrony Plebiscytu w II powstaniu śląskim i jako szef sztabu grupy „Wschód” w III powstaniu śląskim. W trakcie akcji plebiscytowej i III powstania używał pseudonimu „Borelowski”[2]. Był jednym z przywódców najbardziej nieprzejednanego kręgu przywódców powstania, dążącej od początku do rozstrzygnięć militarnych i walki do ostatecznego zwycięstwa. Krąg ten, skupiony w sztabie grupy „Wschód” był posądzany o próbę puczu w ostatnich dniach III powstania, który miał na celu mianowanie na wodza powstania kpt. Karola Grzesika. Wydarzenia te zapoczątkowały głęboki personalny i polityczny konflikt Grażyńskiego z Wojciechem Korfantym. Dlatego opuścił Górny Śląsk i powrócił do Krakowa[3].

Zweryfikowany został w stopniu kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku w korpusie oficerów rezerwy piechoty.

Lata 1921–1926 edytuj

Po powstaniu Grażyński wrócił do pracy naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymał drugi doktorat w dziedzinie prawa za rozprawę z dziedziny prawa rolnego. Później rozpoczął pracę jako starszy asystent w kierowanej przez Stanisława Kutrzebę Katedrze Dawnego Prawa Polskiego UJ.

Równolegle kontynuował współpracę z polskim wywiadem, badając sytuację Polaków na Śląsku Opolskim.

W tym okresie od listopada 1924 r. pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Związku Powstańców Śląskich, które później uformowała tzw. lewicowe skrzydło sanacji[3].

Lata 1926–1939 – wojewoda śląski edytuj

 
Wojewoda śląski Michał Grażyński, marsz. Edward Śmigły-Rydz i gen. Władysław Bortnowski na moście granicznym w Czeskim Cieszynie po zajęciu Zaolzia, październik 1938

Po przewrocie majowym, dzięki poparciu Piłsudskiego, prezydent Ignacy Mościcki 28 sierpnia 1926 r. nominował Grażyńskiego na wojewodę śląskiego. Gdy objął urząd, większość stanowisk zajęli przybysze spoza Śląska, związani z sanacją[2][7].

Pełniąc tę funkcję szczególną wagę przykładał do rozwoju szkolnictwa, będąc jednocześnie kuratorem szkolnym nadzorującym Wydział Oświecenia Publicznego. W związku z tym popierał budowę nowych gmachów szkolnych, których powstało w tym czasie ok. 100. Przy tym sukcesywnie ograniczał wpływy niemieckie na szkołę. Wpływał na unieważnianie licznych wniosków o wpisy bądź przeniesienia do szkół mniejszości, co doprowadziło do polsko-niemieckiego sporu. Rada Ligi Narodów zdecydowała o prowadzeniu egzaminów szkolnych, obejmujących część dzieci i młodzieży, która – zdaniem polskich władz – nie posługiwała się językiem niemieckim. W 1927 r. inspektor szkolny ze Szwajcarii, Wilhelm Maurer, przeprowadził egzaminy ze znajomości języka niemieckiego. Na podstawie wyniku zdecydowano o unieważnieniu, aż 48,2% wniosków o naukę w niemieckich szkołach mniejszościowych. Rada LN przyznała rację polskim władzom, lecz nie wyraziła zgody na ich kontynuowanie tych praktyk w kolejnych latach[2].

Bez powodzenia starał się doprowadzić do utworzenia na Górnym Śląsku uczelni wyższej o profilu technicznym. Udało mu się jednak wpłynąć na utworzenie w województwie: Instytutu Pedagogicznego (w zamyśle zalążka przyszłego uniwersytetu) z wykładowcami w większości pracownikami UJ, a także Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych (ponad średniej uczelni technicznej) oraz Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych.

Prowadził politykę etatystyczną, dążył do ograniczenia wpływów mniejszości niemieckiej w województwie[2]. Wobec władz samorządowych, w których nadal często znajdowały się osoby mówiące po niemiecku, stosowano ustawy pozwalające na ich rozwiązanie i komisaryczne zastąpienie ich bardziej polskimi (tak było m.in. w Katowicach). Po wyborach samorządowych w 1926 roku, kiedy to Niemcy zdobyli 40% głosów w województwie i większość w wielu miastach, Grażyński jeszcze bardziej zaostrzył walkę z mniejszością, nie wahając się łamać obowiązującego prawa. Próbował, nieskutecznie, nakłonić władze kościelne do zmniejszenia liczby nabożeństw w języku niemieckim; toczył też walkę ze szkołami mniejszościowymi[7]. Jego główny cel stanowiło mocniejsze zintegrowanie województwa z II Rzecząpospolitą.

 
Święto Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Katowicach (12 maja 1939). Wojewoda Michał Grażyński i gen. Jan Jagmin-Sadowski na trybunie honorowej przyjmują defiladę.

Działaniom wojewody sprzeciwiał się Niemiecki Związek Ludowy dla Polskiego Śląska, znany jako Volksbund, który wspierany był przez niemieckich przemysłowców w województwie śląskim[2]. Grażyński polonizował lokalny przemysł, usuwając ze stanowisk kierowniczych w przemyśle osoby o narodowości niemieckiej. Doprowadził do zwolnienia ze stanowiska generalnego dyrektora Górnośląskich Zjednoczonych Hut „Królewska” i „Laura” – Ernesta Pietscha. Ponadto Wojewoda wpłynął na aresztowania Fryderyka Bernahardta (generalnego dyrektora Huty Królewskiej), Arco Pistoriusa (generalnego dyrektora kopalń pszczyńskich), Waldemara Szczędziny (dyrektora finansowego Wspólnoty Interesów) czy Oskara Vogta i Brunona Buzka (generalnych dyrektorów kopalń i hut księcia Donnersmarcka). Grażyński doprowadził także do zajęcia części dóbr Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless. Niemców na stanowiskach kierowniczych zaczęli zastępować Polacy. Ta polityka sprawiała, że spotykał się on z krytyką nie tylko ze strony niemieckiej, ale także – nastawionej bardziej polubownie – polskiej społeczności. Do nich należał Wojciech Korfanty, z którym wojewoda pozostawał w ciągłym konflikcie. Nawet część kręgów rządzących w Warszawie była sceptyczna wobec polityki Grażyńskiego[3].

Wojewoda poparł inicjatywę utworzenia Muzeum Śląskiego[2], które dzięki jego zaangażowaniu rozpoczęło działalność naukową i propagandową w pół roku od wydania decyzji o powołaniu (zajęło V piętro Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach). Przy jego udziale doprowadzono prawie do końca budowę gmachu muzealnego, w którym Muzeum Śląskie miało mieć swoją siedzibę (gmach zburzyli Niemcy w latach 1941–1944). Jako wojewoda wspierał też m.in. Teatr Polski, teatry ludowe, Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, Polskie Radio (w nowej siedzibie od 1937). Przyczynił się także do powstania Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego. Był mecenasem polskich artystów, m.in. wspierał twórczość Stanisława Szukalskiego, który ozdobił płaskorzeźbami gmach Muzeum Śląskiego oraz niektóre budynki w stolicy województwa. W czasie gdy wojewodą był Grażyński zbudowano nową dzielnicę w Katowicach, z budynkami w stylu modernistycznym jak np. wieżowiec przy ul. Żwirki i Wigury, zabudowa ulic PCK, Skłodowskiej, kościół garnizonowy oraz osiedle w Katowicach Ligocie. Był głównym twórcą i realizatorem programu piłsudczykowskiego na polskim Górnym Śląsku[8].

Był prezesem Śląskiego Okręgu Wojewódzkiego Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej[9]. Był także przewodniczącym Oddziału Śląskiego ZHP. Był działaczem, ale nie instruktorem harcerskim. Inicjował i wspierał zakładanie harcerskich ośrodków na Buczu i w Górkach Wielkich. W latach 1931–1939 przewodniczący ZHP. W latach 1934–1936 przewodniczący Biura Skautów Słowiańskich.

W sierpniu 1936 r. władze Jastrzębia-Zdroju nadały wojewodzie tytuł honorowego obywatela miasta za wybitne zasługi dla Jastrzębia-Zdroju[10], a 23 września tegoż roku otrzymał honorowe obywatelstwo Chorzowa[11]. Wiosną 1939 otrzymał tytuł członkostwa honorowego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Cieszynie Zachodnim[12].

II wojna światowa edytuj

2 września 1939 został mianowany ministrem ds. propagandy[13] w rządzie Felicjana Sławoja Składkowskiego, jednak praktycznie nie wykonywał tej funkcji, gdyż 17 września wyjechał wraz z rządem poza granice Rzeczypospolitej. Po zaprzysiężeniu Władysława Raczkiewicza na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Grażyński stracił funkcję ministra propagandy. Na uchodźstwie we Francji spotkał się z niechęcią rządu Władysława Sikorskiego, co wykluczało współudział w sprawowaniu władzy. Przebywając tam, utworzył w październiku 1939, wraz z innymi instruktorami, Naczelny Komitet Wykonawczy, uznany przez Międzynarodowe Biuro Skautów za reprezentację ZHP[8].

W 1940 przybył do Wielkiej Brytanii i w ramach polityki rozliczeń, prowadzonej przez rząd Sikorskiego, pozbawiono go funkcji przewodniczącego ZHP i zesłano do Rothesay, na tzw. Wyspę Węży u brzegów Szkocji, gdzie przetrzymywano przeciwników rządu bez prawa opuszczania wyspy. Został zwolniony w 1943 r. i wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych, awansując na stopień podpułkownika[3].

Życie i działalność emigracyjna edytuj

 
Grób Michała i Heleny Grażyńskich na Putney Vale Cemetery w Londynie

Po wojnie mieszkał w Wielkiej Brytanii. Był jednym z założycieli i działaczem powstałej w 1944 roku Ligi Niepodległości Polski[8]. W latach 1946–1951 był przewodniczącym ZHP poza granicami kraju. Natomiast do 1960 uważał, że zachował funkcję przewodniczącego ZHP, którą piastował przed wybuchem II wojny światowej w 1939[14]. W tym czasie władze ZHP działały równolegle w kraju.

Zmarł tragicznie w Londynie 10 grudnia 1965 potrącony przez samochód. Pochowany w Londynie na Putney Vale Cemetery (kwatera 12)[15] obok żony Heleny z Gepnerów Grażyńskiej – zasłużonej instruktorki harcerskiej, byłej wiceprzewodniczącej ZHP.

Kontrowersje i oceny edytuj

Grażyński pozostaje jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Górnego Śląska. Przyczynił się do tego przede wszystkim jego ostry konflikt z Wojciechem Korfantym i fakt, że był przybyszem spoza regionu. Obecnie Grażyński jest często przeciwstawiany Korfantemu w sposób negujący jego osiągnięcia, których dokonał będąc wojewodą śląskim.

Innymi powodami, dla których osoba Grażyńskiego budziła kontrowersje, było marginalizowanie Statutu Organicznego, brak w jego otoczeniu Ślązaków, obsadzenie urzędów głównie przez sanacyjnych działaczy spoza Śląska oraz jego polityka walki z mniejszością niemiecką, często z naruszeniem prawa: wypieranie Niemców z zarządów i rad nadzorczych śląskich zakładów przemysłowych, ręczna polonizacja władz samorządowych, ograniczenia niemieckiego szkolnictwa[7].

Publikacje edytuj

  • Obieg monet polskich w krajach austriackich w XVII w., 1910
  • Walka o Śląsk, 1931
  • W walce o ideały harcerskie. Gawędy, przemówienia, artykuły, Warszawa 1939
  • Ustrój Rzeszy Niemieckiej na tle doktryny narodowosocjalistycznej, 1941

Ordery i odznaczenia edytuj

 
Tablica pamiątkowa w gmachu Sejmu Śląskiego w Katowicach

Upamiętnienie edytuj

Od jego nazwiska przyjął nazwę ufundowany przez niego jacht pełnomorski dla polskich harcerek – „Grażyna”. Obecnie nazwisko Grażyńskiego upamiętnia utworzony przez Główną Kwaterę ZHP Fundusz Małych Grantów im. Michała Grażyńskiego Związku Harcerstwa Polskiego.

Jego nazwisko nosi ulica w Ustroniu (w latach 1939–1945 nosząca nazwę Max-Rieger-Strasse, a po 1945 Świerczewskiego)[31], a także ulice w Katowicach, Bielsku-Białej, Gliwicach, Rybniku, Zabrzu, Jastrzębiu-Zdroju, Mikołowie i Jankowicach.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Data urodzin jest sporna, najprawdopodobniej prawdziwa jest data 12 marca, zaś funkcjonująca w wielu publikacjach data 12 maja jest pomyłką, ale nie prostowaną przez samego Grażyńskiego z racji zbieżności z datą przewrotu majowego z 1926.
  2. ↑ a b c d e f g h Premierzy i ministrowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939 [online], polona.pl [dostęp 2023-10-03] (pol.).
  3. ↑ a b c d e f Premierzy i ministrowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939 [online], polona.pl [dostęp 2023-09-27] (pol.).
  4. ↑ Niepodległość i Pamięć, rocznik Muzeum Niepodległości, nr 1/29 r. 2009, s. 213–228, ISSN 1427-1443 Michał Tadeusz Grażyński (Gdów 1890 – Londyn 1965) Seweryn A. Wisłocki.
  5. ↑ Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum I. z polskim językiem wykładowym w Stanisławowie za rok szkolny 1913/14. Stanisławów: 1914, s. 41, 45.
  6. ↑ Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 48 z 15 grudnia 1920 r., poz. 1140, s. 1334. Jako datę urodzenia podano 12 maja 1890.
  7. ↑ a b c M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska Wrocław 2002, s. 397–403, ISBN 83-229-2213-2.
  8. ↑ a b c Premierzy i ministrowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939 [online], polona.pl [dostęp 2023-10-03] (pol.).
  9. ↑ Piętnastolecie L. O. P. P.. Warszawa: Wydawnictwo Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, 1938, s. 28.
  10. ↑ ], JASPedia [online], jaspedia.eu [dostęp 2018-11-09] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-09] (pol.).
  11. ↑ ZG: Grażyński honorowy. [w:] Gazeta Wyborcza Katowice [on-line]. 2000-09-23. [dostęp 2020-06-29].
  12. ↑ Zjazd delegatów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Cieszynie. „Wschód”. Nr 133, s. 8, 4 czerwca 1939. 
  13. ↑ Wojewoda Grażyński ministrem propagandy. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 246B, s. 2, 6 września 1939. 
  14. ↑ Harcerski słownik biograficzny. Tom I, wyd. Muzeum Harcerstwa, Warszawa 2006, s 51.
  15. ↑ Opracowanie stanu zachowania grobów rządowych w Wielkiej Brytanii [online], Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego [dostęp 2023-04-20] (pol.).
  16. ↑ a b c d e f Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 228.
  17. ↑ M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 468 „za wybitne zasługi w służbie państwowej”.
  18. ↑ M.P. z 1927 r. nr 258, poz. 707 „za zasługi w dziedzinie pracy państwowej”.
  19. ↑ M.P. z 1931 r. nr 132, poz. 199 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
  20. ↑ Dr. Michał Tadeusz Grażyński, [w: ZWIĄZEK HARCERSTWA POLSKIEGO działający poza granicami Kraju].
  21. ↑ M.P. z 1933 r. nr 110, poz. 139 „za zasługi na polu obrony powietrznej i przeciwgazowej”.
  22. ↑ M.P. z 1936 r. nr 261, poz. 460 „za zasługi dla dobra literatury”.
  23. ↑ Krzyż Obrony Lwowa dla woj. Grażyńskiego. „Słowo Polskie”, s. 1, nr 123 z 6 maja 1931. 
  24. ↑ Otwarcie szkoły lotniczej LOPP w Bielsku na Śląsku. „Skrzydlata Polska”. Nr 7, s. 190, 1936. 
  25. ↑ Piętnastolecie L. O. P. P.. Warszawa: Wydawnictwo Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, 1938, s. 282, 299.
  26. ↑ Wiesław Jan Wysocki, Andrzej Czesław Żak: Biskup Władysław Bandurski. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997, s. 110. ISBN 83-87103-21-7.
  27. ↑ Odznaka pamiątkowa dawnych Harcerzy małopolskich. „Wschód”. Nr 65, s. 11, 10 listopada 1937. 
  28. ↑ Vilius Kavaliauskas: Symbole wolności bałtyckiej 1918–1940. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie, 2020, s. 49. ISBN 978-83-64178-88-7.
  29. ↑ Wysokie odznaczenie wojewody Grażyńskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 93 z 24 kwietnia 1936. 
  30. ↑ Odznaczenie wojew. Grażyńskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 16 z 22 stycznia 1938. 
  31. ↑ Pamiętnik Ustroński tom 13, s. 37.

Bibliografia edytuj

  • Katelbach T., ZET, „Zeszyty Historyczne” 1968, z. 13.
  • Rakowski J., Zetowcy i Piłsudczycy, „Zeszyty Historyczne” 1980, z. 54.
  • Długajczyk E., Sanacja śląska 1926–1939. Zarys dziejów politycznych. Katowice 1983.
  • Chojnowski A., Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, Wrocław 1986.
  • Zieliński W., Michał Grażyński 1890–1965, Katowice 1986.
  • Rechowicz H, Wojewoda śląski dr Michał Grażyński, Warszawa-Kraków 1988.
  • Musialik W., Michał Tadeusz Grażyński, 1890–1965. Biografia polityczna, Opole 1989.
  • Marszałek L., O Michale Grażyńskim wspomnienia i refleksje, Katowice 1990.
  • Kamiński A., Michał Grażyński 1890–1965 (niedokończona biografia), Kraków 1994.
  • Weingartner P., „Naprawa” 1926–1939. Z dziejów obozu pomajowego, Warszawa 1999.
  • Łączewski J., Michał Grażyński (1890–1965). Sylwetka polityka, Częstochowa 2000.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Michał_Grażyński&oldid=73561659”