Nipa krzewinkowa
Nipa krzewinkowa, niedorośl krzewinkowa, tęporośla krzewinkowa[5] (Nypa fruticans) – gatunek rośliny należący do rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Występuje w Azji południowo-wschodniej (od Sri Lanki po Tajlandię) i dalej poprzez cały Archipelag Malajski po wyspy Riukiu na północy, Wyspy Salomona na wschodzie i Australię na południu[3][6]. W wielu krajach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym jest rośliną uprawianą i w wielu miejscach zdziczałą (np. w Ameryce Środkowej i na północy Ameryki Południowej, w tropikalnej Afryce[6].
| |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
nipa | ||
| Gatunek |
nipa krzewinkowa | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Nypa fruticans Wurmmb. Verh. Batav. Genootsch. Kunsten 1:350. 1781 | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg | |||
| |||
Rośnie w bagnistym mule w miejscach nisko położonych nad morzami i ujściowymi odcinkami rzek, zalewanych przez pływy morskie, w obrębie namorzynów[6], często tworząc niemal jednogatunkowe agregacje zwane „nipah”[7]. Gatunek ma wielorakie zastosowania, co związane jest też z tym, że rosnąc w specyficznych siedliskach jest w ich obrębie nierzadko jedynym dostępnym gatunkiem drzewiastym[7].
Morfologia i biologia edytuj
- Pokrój
- Niskopienna palma o kłodzinie osiągającej do 1 m wysokości[7] i płożącym, dychotomicznie rozgałęzionym kłączu[8], wzdłuż którego dolnej strony wyrastają korzenie[6]. Zwykle wzniesiona kłodzina i kłącze pogrążone są w mule i niewidoczne. Osiągać mogą przy tym średnicę do 60 cm. Rozrastające się i rozwidlające pędy tworzyć mogą w odpowiednich warunkach bardzo rozległe skupienia[6].
- Liście
- Ogromne, pierzasto podzielone, o długości do 10 m[7]. Rozwija się ich na jednym pędzie od 3 do 15, skupionych w pióropusz na szczycie pędu[6]. Poszczególne liście utrzymują się przez 4 lata na pędach odgrywając istotną rolę w dostarczaniu do nich powietrza, ze względu na silnie rozwiniętą tkankę powietrzną w ogonkach[8]. Ogonki są tęgie i sztywne, u nasady z krótkimi, otwartymi pochwami liściowymi. Poszczególne listki liścia złożonego są bardzo liczne (do 100 po jednej stronie), ułożone w jednej płaszczyźnie, od spodu wzdłuż wiązek przewodzących pokryte są okazałymi, brązowymi włoskami[6].
- Kwiaty
- Zebrane są w duże (do 2 m długości) i silnie rozgałęzione kwiatostany (mają rozgałęzienia do V i VI rzędu) wyrastające na tęgich szypułach spomiędzy liści[6]. Kwiaty są rozdzielnopłciowe (rośliny są jednopienne). Zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie, skupione są w gęste główki. Męskie skupione są z wzdłuż rozgałęzień kwiatostanu i okryte brązowymi podsadkami[6], tworząc w efekcie baziowate kwiatostany złożone[5] otaczające żeńskie główki znajdujące się w centrum kwiatostanu złożonego[6][5]. Kwiaty męskie mają okwiat złożony z trzech działek kielicha i trzech płatków korony oraz trzy zrastające się pręciki. Kwiaty żeńskie pozbawione są okwiatu i zawierają tylko pojedynczy słupek[5]. W czasie kwitnienia temperatura w obrębie skupionych gęsto kwiatów jest o 10 °C wyższa od otoczenia, co wabi owady zapylające (głównie muchówki, ale też pszczoły i chrząszcze)[8].
- Owoce
- Jednonasienne pestkowce skupione w nieregularnie kulistawy owoc złożony[6][7]. Poszczególne owoce są ciemnobrązowe, spłaszczone i kanciaste[6], wewnątrz z włóknistym miąższem[7]. Owoce zawierają silnie rozwiniętą tkankę powietrzną, co umożliwia ich rozprzestrzenianie za pomocą wody morskiej[8]. Zarodek kiełkuje już na owocach dojrzewających wciąż jeszcze na roślinie macierzystej[6], po czym pomaga w zakotwiczeniu się w grząskim podłożu[8].
-
Kwiatostany -
Owoc złożony -
Pojedynczy owoc
Systematyka i pochodzenie edytuj
Gatunek z monotypowego rodzaju nipa Nypa wyodrębnianego w także monotypową podrodzinę Nypoideae w ramach rodziny arekowatych Arecaceae. Zajmuje pozycję siostrzaną względem pozostałych podrodzin arekowatych, z wyjątkiem bazalnej podrodziny Calamoideae[9][10]. Skamieniałości znane są z kredy i paleogenu z różnych miejsc w obszarze Starego Świata (włączając np. Wielką Brytanię), co interpretowane jest jako wynik rozprzestrzenienia tej rośliny wokół wybrzeży Tetydy. Z drugiej strony skamieniałości owoców mogą być rezultatem ich szerokiej dyspersji drogą morską, niekoniecznie potwierdzającą występowanie tego gatunku w danej lokalizacji[8]. Znajdowane owoce z późnej kredy niemal nie różnią się od współczesnych[6].
Zastosowanie edytuj
Trwałe, odporne na gnicie liście wykorzystywane są do krycia dachów, wyrobu plecionek, mat[7], koszy[8] i akcesoriów rybackich[7]. Ze skórki liści wyrabia się bibułkę do papierosów określaną jako „bi-di”[7], wykorzystywaną także do owijania cygar[5][8]. Z popiołu po spaleniu liści pozyskuje się sól[7].
Młode kwiatostany są nacinane dla pozyskania słodkiego soku, z którego pozyskuje się cukier („gula malacca”). Służy on m.in. po zmieszaniu z mleczkiem kokosowym i sago do wyrobu deseru zwanego „Three Palm Pudding” lub „Sago Pudding”[8]. Z soku wyrabia się także wino palmowe[8]. Niedojrzałe nasiona są jadalne[8] w stanie surowym lub kandyzowane[5].
-
Chata z nipy krzewinkowej -
Maty z liści nipy -
Opakowanie z liści nipy
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-15] (ang.).
- ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-12].
- ↑ Nypa fruticans, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 248-249. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Andrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 137-138. ISBN 978-0-691-13449-9.
- ↑ a b c d e f g h i j Jolanta Jańczyk-Węglarska, Karol Węglarski, Rośliny dalekiej Azji : szkice etnobotaniczne, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 85, ISBN 83-60247-27-7, OCLC 749948279.
- ↑ a b c d e f g h i j k David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 638, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ William J. Baker, Vincent Savolainen, Conny B. Asmussen-Lange, Mark W. Chase, John Dransfield, Félix Forest, Madeline M. Harley, Natalie W. Uhl, Mark Wilkinson. Complete Generic-Level Phylogenetic Analyses of Palms (Arecaceae) with Comparisons of Supertree and Supermatrix Approaches. „Syst Biol”. 58, s. 240-256, 2009.
- ↑ About Palms: Phylogeny. [w:] PALMweb [on-line]. [dostęp 2021-06-15].