Wikipedia

Oset (potocznie)

potoczna nazwa kolczastych roślin

Oset – w taksonomii ludowej nazwa roślin, głównie z rodziny astrowatych, o kłujących pędach. W języku polskim odnosi się zwykle do gatunków z rodzaju Carduus (oset), Cirsium (ostrożeń) i Onopordum (popłoch), ewentualnie też Carlina (dziewięćsił).

Ostrożeń polny
Oset zwisły
Ostropest plamisty
Herb lotaryńskiej miejscowości Fréménil
Roślinne symbole Zjednoczonego Królestwa: szkocki oset, angielska róża Tudorów i irlandzka koniczyna
Oset autorstwa Stanisława Wyspiańskiego

Zakres znaczeniowy edytuj

Zakres tego nieformalnego taksonu nie jest ścisły i w różnych kulturach może obejmować różne gatunki wyróżniane przez naukę, a w bardziej potocznym ujęciu może być też rozszerzany na kolejne gatunki kolczastych roślin[1]. W polskim języku potocznym nazwą „oset” najczęściej określa się nie rośliny z rodzaju Carduus, ale Cirsium (ostrożeń), jako najpowszechniej spotykane. Może ona dotyczyć także rodzaju Onopordum (popłoch), ewentualnie też Carlina (dziewięćsił)[2]. Podobny zakres do polskiego „oset” ma w kulturze anglojęzycznej nazwa „thistle”[1]. Ze względu na to, że w zwyczajowej nomenklaturze stosowanej w polskich publikacjach botanicznych nazwę „oset” utożsamiono z nazwą rodzaju Carduus, czasem dochodzi do nieporozumień. Tak bywa w publikacjach etnobotanicznych, gdy na przykład relacje o spożywczym wykorzystaniu ostów, najprawdopodobniej dotyczące ostrożnia łąkowego i ostrożnia warzywnego, a wyjątkowo (w okresie głodu) również ostrożnia polnego, są uznawane za świadectwo spożywczego wykorzystania roślin z rodzaju Carduus[2]. Podobnie w starożytnej grece nazwa ákanthos (ἄκανθος) miała szeroki zakres stosowania, więc zawężanie jej do roślin rodzaju akant jest nieuzasadnione, więc motyw takich liści znany z ornamentyki również może mieć źródło w różnych „ostach”[3].

Niektóre tak określane osty są w zasadzie niekłujące i w polskim nazewnictwie gwarowym były również określane nazwą „szczerbak” (w różnych wariantach)[2].

W dawnym języku polskim nazwą „oset” określano nie tylko rośliny zielne, ale także cierniste krzewy, choć było to rzadkie i w takich przypadkach używano częściej innych nazw, takich jak „tarn”[4].

W Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych...[5] Erazm Majewski odnotował użycie nazwy oset bez dodatkowego epitetu w polskiej literaturze, także botanicznej, do XIX wieku dla rodzajów: Camosa, Carduus (oset), Cirsium (ostrożeń), Onopordon (popłoch), Raminum (bliżej nieokreślony krzew ciernisty), Tribulus (buzdyganek) i różnych ich gatunków.

Oset jako nazwa rodzajowa w jego zestawieniu dotyczy również następujących rodzajów lub gatunków[5]:

Ponadto w jego zestawieniu znajdują się nazwy takie jak „osetek” (dziewięćsił, szczególnie dziewięćsił bezłodygowy), „osetka” (Dysphania), „osetnia” (berkheja) oraz pochodzące od ostu nazwy zwierząt.

Majewski notuje też formę „asot” oraz pisownię „osset” i „oseth”[5].

Współcześnie w polskim języku potocznym stosowane są nazwy oset mleczny, ewentualnie święty oset lub oset św. Marii na określenie ostropestu plamistego, rośliny uprawianej w celach leczniczych, źródła sylimaryny[6]. W ogrodnictwie dziewięćsił bezłodygowy bywa nazywany ostem górskim[7]. Jako rodzaj ostu jest określany mikołajek nadmorski[8].

Wyróżniane przez botaników rodzaje oset i ostrożeń są do siebie bardzo podobne, a różnią się tym, że puch kielichowy pierwszego tworzą pojedyncze, ewentualnie z zadziorkami, włoski, a tego drugiego włoski pierzaste[9].

Obecność w kulturze edytuj

Oset jest narodowym symbolem Szkocji od czasów Aleksandra III, a za panowania Jakuba III po raz pierwszy wybito jego wizerunek na monetach. Jakub V ustanowił z kolei Order Ostu, najwyższe odznaczenie tego kraju. Z ostem jako symbolem Szkocji wiąże się legenda, mówiąca o tym, że jeden z norweskich wojowników próbujących zaatakować Szkotów nadepnął na tę roślinę, a jego krzyk zniweczył efekt zaskoczenia[10]. Wśród pierwowzorów symbolu podawany jest popłoch pospolity, jednak nie jest to roślina rodzima dla Szkocji, więc za bardziej prawdopodobny uznaje się ostrożeń lancetowaty[11].

Oset jest symbolem Lotaryngii, co znalazło odzwierciedlenie w powiedzeniu dotyczącym tej krainy, ostrzegającym przed ukłuciem przy próbie ataku[12]. Początki tej symboliki wiążą się z Renem II Lotaryńskim, a ten rodzaj ostu jest uważany za symbol maryjny. Obecnie oset znajduje się m.in. na herbie Nancy, czyli dawnej stolicy krainy[13].

Oset był jednym z kilku najczęstszych motywów roślinnych w sztuce secesji[14]. Przy szerokim zaś ujęciu pojęcia oset, można przyjąć, że jego liście to pierwowzór akantu, czyli motywu zdobniczego popularnego w sztuce od czasów antycznych[3].

Ostowi oprócz właściwości leczniczych przypisywano w polskiej kulturze ludowej właściwości magiczne związane ze zwalczaniem robaków[15]. W niektórych wierzeniach żydowskich osty są wcieleniami demonów[16]. Według tradycji oset (zwłaszcza ostropest plamisty) miał pomagać na ostre bóle (kolki), co zgodnie z tzw. doktryną sygnatur, sygnalizowała jego kolczasta natura. Fakt, że roślina kole miał być znakiem, że pomaga na kolki[17].

Oset występuje w Biblii jako symbol świata poza rajem. Stąd też w symbolice ogrodów klasztornych oznaczał również Ewę[18]. Oset i cierniste krzewy są teologicznym symbolem kary Bożej w postaci buntu świata wobec zbuntowanego człowieka[19]. Porośnięcie dawnych siedzib ludzkich przez zarośla ostów jako roślin ruderalnych jest znakiem potępienia, a w przypowieści biblijnej same osty jako chwasty są symbolem potępionych[20]. Poza Biblią symbol ten jest również utrzymany. W wierszu Czesława Miłosza Oset. Pokrzywa ziemia, którą porasta oset wraz z pokrzywą i innymi chwastami jest symbolem świata pozbawionego sensu, jaki nadaje mu mowa ludzka[21].

Odmienną symbolikę ma ostropest plamisty, zwany ostem mlecznym i związany z kultem maryjnym, gdyż plamy na jego liściach według legendy powstały z mleka Maryi[6].

W kulturze oset bywa wiązany z osłem. Wincenty Kadłubek ukuł aforyzm „Osłu lepiej smakuje oset niż sałata”[22]. Ponury zakątek Kłapouchego z książek o Kubusiu Puchatku jest nim porośnięty[23].

Onomastyka edytuj

Od ostu pochodzą takie nazwy miejscowe jak Osecina, Oset, Osetek, Osetka, Osetków, Osetna, Osetne, Osetnia, Osetnica, Osetnie, Osetno, Osety[15]. Od łacińskiej nazwy ostu („carduus”) pochodzi nazwa naukowa rodzaju Carduelis[24]. Do rodzaju tego należy m.in. ptak o polskiej nazwie osetnik. Osetnik to również nazwa gatunku motyla (rusałka osetnik), którego gąsienice odżywiają się różnego typu ostami[25].

Na przełomie XX i XXI wieku w Polsce mieszkało kilkaset osób o nazwisku Oset. Największe ich skupisko to okolice Łodzi. Nieco więcej osób, choć również kilkaset, nosiło nazwisko Osetek. Największym skupiskiem jest Rzeszowszczyzna. Nazwisko Osetkowski/Osetkowska nosiło kilkadziesiąt osób w okolicach Rzeszowa i Puław. Nazwiska Osetowski/Osetowska, Osetyk, Osetnik nosiło kilka lub kilkanaście osób[26][27].

Nazwisko Thistle na przełomie XIX i XX wieku nosiło po kilka rodzin w Szkocji i Walii, a kilkadziesiąt rodzin w Anglii, głównie na północy. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych to nazwisko było najczęściej spotykane na północnym wschodzie kraju[28].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Thistle. [w:] Dictionary [on-line]. Merriam-Webster. [dostęp 2017-10-15]. (ang.).
  2. ↑ a b c Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 43–64, 2008. (pol.). 
  3. ↑ a b Halina Galera. Klasycystyczne motywy roślinne w dekoracjach Zamku Królewskiego w Warszawie. „Wiadomości Botaniczne”. 51 (1/2), s. 15–27, 2007. (pol.). 
  4. ↑ Ewa Woźniak. Słownictwo i frazeologia Psałterza krakowskiego (1532) na tle ówczesnych przekładów biblijnych. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”. 41, 2002. ISSN 0208-6077. [zarchiwizowane z adresu 2017-10-21]. (pol.). 
  5. ↑ a b c Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich: zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej, źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi w podwójnym porządku alfabetycznym i pomnożone porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. T. 1: Słownik polsko-łaciński. Warszawa: Nakładem Autora; Skład Główny w Warszawie w księgarni E. Wendego i S-ki, 1894, s. 5, 220, 274, 275, 544.
  6. ↑ a b Iwona Wawer: Święty oset na ratunek wątrobie. Nauka dla zdrowia, 2010-12-02. [dostęp 2017-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-21)]. (pol.).
  7. ↑ Carlina acaulis – dziewięćsił bezłodygowy, oset górski. [w:] Opisy [on-line]. [dostęp 2017-10-20]. (pol.).
  8. ↑ Ewa Kossak, Wszystko o morzu Wakacyjne abecadło, „Przekrój”, 742, 1959.
  9. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 454. ISBN 978-83-01-14342-8.
  10. ↑ John A. Duncan: The story Behind the Scottish Thistle the national emblem of Scotland ‘A Prickly Tale’. Scottish History Online. [dostęp 2017-10-20]. (ang.).
  11. ↑ David Watson Hood: thistle. TwoCrows.co.uk. [dostęp 2017-10-20]. (ang.).
  12. ↑ Monika Kuc: Nancy: w stolicy Lotaryngii. [w:] Podróże/Nowości [on-line]. Gazeta.pl, 2007-05-01. [dostęp 2017-10-15]. (pol.).
  13. ↑ Claude Fourcaulx: Origine du blason de Nancy. NANCY-WEBTV, 2013-01-08. [dostęp 2017-10-20]. (fr.).
  14. ↑ Secesja. [w:] Encyklopedia Sztuki w Polskim Języku Migowym [on-line]. Zachęta. [dostęp 2017-10-15]. (pol.).
  15. ↑ a b Nazwy ziół w polskiej toponimii. W: Jednotlivé a všeobecné v onomastike. 18. slovenská onomastická konferencia. M. Ološtiak (red.). Preszów: Filozofická fakulta PU v Prešove, 2012, s. 156–167.
  16. ↑ Konstanty Gebert. „...By się pług nie złamał”. Uwagi o demonologii żydowskiej. „Polska Sztuka Ludowa”. 43 (1/2), s. 13–18, 1989. [zarchiwizowane z adresu 2020-06-03]. (pol.). 
  17. ↑ Ivor Evans: Brewer’s dictionary of phrase and fable. London: Cassell, 1989, s. 1095. ISBN 0-304-34004-9. (ang.).
  18. ↑ Ludwik Frey: Symbolika klasztornego wirydarza. W: Krajobraz semantyczny wsi i miast. Józef Marecki, Lucyna Rotter (red.). Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie. Wydawnictwo Naukowe, 2016, s. 195–213, seria: znak Symbol Rytuał. DOI: 10.15633/9788374385183.12. ISBN 978-83-7438-517-6.
  19. ↑ Tomasz Bolesław Jelonek. Problem odpowiedzialności w ujęciu biblijnym. „Studia Socialia Cracoviensia”. 1 (6), s. 87–98, 2012. (pol.). 
  20. ↑ Krystyna Dąbrowska, Grażyna Szymczak. Kolekcja roślin biblijnych w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie. „Biuletyn Ogrodów Botanicznych”. 17, s. 15–27, 2008. (pol.). 
  21. ↑ Marek Zaleski. Miłosz, poeta powtórzenia. „Teksty Drugie”, s. 27–38, 2001. (pol.). 
  22. ↑ Błogosławiony Wincenty Kadłubek. Złote myśli. Rzymskokatolicka Parafia Katedralna w Sandomierzu. [dostęp 2017-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-01)]. (pol.).
  23. ↑ English Wordplay ~ Listen and Enjoy: Winnie-the-Pooh by A. A. Milne. [dostęp 2023-09-25]. (ang.).
  24. ↑ carduelis, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-27] (ang.).
  25. ↑ Rusałka osetnik (Vanessa cardui). [w:] Nauka » Biologia » Owady » Motyle » Rusałkowate [on-line]. MediaNauka. [dostęp 2017-10-20]. (pol.).
  26. ↑ Mapa nazwisk. [dostęp 2017-10-20]. (pol.).
  27. ↑ Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych (wyszukiwarka). [dostęp 2017-10-20]. (pol.).
  28. ↑ Thistle Family History. [dostęp 2017-10-20]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Oset_(potocznie)&oldid=71614596”