Podział administracyjny Królestwa Polskiego

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w latach 1815–1914.

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1831 r. Mapa historyczna. Podział odpowiada okresowi z lat 1816–1844

Podział administracyjny Królestwa Kongresowego w 1830 roku. Podział odpowiada okresowi z lat 1816–1844. Obwody dzieliły się dalej na powiaty.

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1907 r. Podział z niewielkimi wyjątkami jest reprezentatywny dla lat 1867–1914

Gubernie zachodnie i Królestwo Polskie w 1902 r. Mapa historyczna.

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1912 r.

Historia

1815–1816

W latach 1815–1816 na terytorium Królestwa Polskiego w większości zachowano podział administracyjny Księstwa Warszawskiego; państwo było podzielone na 8 departamentów:

• departament kaliski
• departament krakowski
• departament lubelski
• departament łomżyński
• departament płocki
• departament radomski
• departament siedlecki
• departament warszawski

1816–1837

Od 1816 na 8 województw, a te na obwody i powiaty:

• województwo augustowskie (ze stolicą w Suwałkach)
• województwo kaliskie
• województwo krakowskie (ze stolicą w Miechowie, a potem w Kielcach)
• województwo lubelskie
• województwo mazowieckie (ze stolicą w Warszawie)
• województwo płockie
• województwo podlaskie (ze stolicą w Siedlcach)
• województwo sandomierskie (ze stolicą w Radomiu)

1837

7 marca 1837 Królestwo zostało podzielone na 8 guberni:

• augustowską (ze stolicą w Suwałkach)
• kaliską
• krakowską (ze stolicą w Kielcach), od 15 czerwca 1841 kielecką
• lubelską
• mazowiecką (ze stolicą w Warszawie)
• płocką
• podlaską (ze stolicą w Siedlcach)
• sandomierską (ze stolicą w Radomiu)

1842

W 1842 na mocy ukazu z 11 października obwody zamieniono na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi sądowe.

1845

Reforma z 21 sierpnia 1844 roku zniosła część guberni, łącząc je z innymi, przez co liczba guberni spadła. Poza tym zmieniono nazwę kilku innych. Od 1 stycznia 1845 roku Królestwo dzieliło się na gubernie:

• augustowską (w dotychczasowym kształcie)
• lubelską (z połączenia dawnej lubelskiej i podlaskiej)
• płocką (w dotychczasowym kształcie)
• radomską (z połączenia dawnej kieleckiej i sandomierskiej)
• warszawską (z połączenia dawnej mazowieckiej i kaliskiej)

1863

W czasie powstania styczniowego Rząd Narodowy dnia 28 marca 1863 r. ogłosił Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Według regulaminu byłe Królestwo Kongresowe dzieliło się na osiem województw w granicach z 1816 r. oraz trzydzieści dziewięć powiatów. Rozdzielono i uniezależniono od siebie władze cywilne i wojskowe. Wzajemne stosunki między władzami cywilnymi i wojskowymi regulował dekret Rządu Narodowego z 23 VI 1863 r.

1867

Kolejna reforma z 1867 roku ponownie podzieliła większe gubernie na mniejsze. Przywrócenie stanu sprzed 1844 roku nie było proste – nastąpiły bowiem w stosunku do niej pewne korekty w przynależności niektórych powiatów. Ponadto z guberni augustowskiej wydzielono gubernię łomżyńską, a pozostałą część przemianowano na gubernię suwalską. Z guberni radomskiej wydzielono nową gubernię – kielecką. Wydzielono też gubernię piotrkowską kosztem warszawskiej i radomskiej. Liczba guberni wzrosła do 10:

• kaliska
• kielecka
• lubelska
• łomżyńska
• piotrkowska
• płocka
• radomska
• siedlecka
• suwalska
• warszawską

Oprócz tego, tworzono nowy szczebel administracji – gminy.

1893

Mała reforma w 1893 roku powiększyła gubernię warszawską kosztem płockiej i łomżyńskiej.

1912

Reformą z 1912 utworzono gubernię chełmską z części guberni siedleckiej i lubelskiej. Jednocześnie gubernia siedlecka została zlikwidowana. Gubernię chełmską wyłączono w 1915 roku ze składu Kraju Nadwiślańskiego, przyłączając do Rosji.

Podział administracyjny z 1816

Zachowujący (z małymi zmianami) granice powiatów z okresu Księstwa Warszawskiego, wprowadzony dekretem namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka z 16 stycznia 1816:

• województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach – 5 obwodów, 7 powiatów
  • obwód augustowski
    • powiat dąbrowski z siedzibą w Suwałkach
    • powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie
  • obwód kalwaryjski
    • powiat kalwaryjski
  • obwód łomżyński
    • powiat łomżyński
    • powiat tykociński
  • obwód mariampolski
    • powiat mariampolski
  • obwód sejneński
    • powiat sejneński
• województwo kaliskie – 5 obwodów, 11 powiatów
  • obwód kaliski
    • powiat kaliski
    • powiat warciański
  • obwód koniński
    • powiat koniński
    • powiat pyzdrski (z części dawnego pyzdrskiego i powidzkiego)
  • obwód sieradzki
    • powiat sieradzki
    • powiat szadkowski
  • obwód wieluński
    • powiat częstochowski
    • powiat ostrzeszowski z siedzibą w Wieruszowie
    • powiat wieluński
  • obwód piotrkowski
    • powiat piotrkowski
    • powiat radomszczański
• województwo krakowskie z tymczasową siedzibą w Miechowie, od 6 grudnia 1816 ze stolicą w Kielcach – 4 obwody, 10 powiatów
  • obwód kielecki
    • powiat kielecki
    • powiat jędrzejowski
  • obwód miechowski
    • powiat krakowski (z części dawnego krakowskiego i hebdowskiego), z siedzibą w Hebdowie, od 30 grudnia 1842 okręg proszowicki
    • powiat miechowski
    • powiat skalmierski
  • obwód olkuski
    • powiat lelowski z siedzibą w Żarkach
    • powiat olkuski
    • powiat pilicki
  • obwód stopnicki
    • powiat stopnicki
    • powiat szydłowski
• województwo lubelskie – 4 obwody, 10 powiatów
  • obwód hrubieszowski
    • powiat hrubieszowski
    • powiat tomaszowski
  • obwód krasnostawski
    • powiat chełmski
    • powiat krasnostawski
  • obwód lubelski
    • powiat lubartowski
    • powiat lubelski
    • powiat kaźmierski
  • obwód zamojski z siedzibą w Janowie
    • powiat kraśnicki
    • powiat tarnogrodzki
    • powiat zamojski
• województwo mazowieckie ze stolicą w Warszawie – 7 obwodów, 15 powiatów
  • obwód gostyniński z siedzibą w Kutnie
    • powiat gostyniński z siedzibą w Gąbinie
    • powiat orłowski z siedzibą w Kutnie
  • obwód kujawski z siedzibą we Włocławku (od 12 stycznia 1830 do 16 sierpnia 1836 siedziba w Brześciu)
    • powiat brzeski
    • powiat kowalski
    • powiat radziejowski
  • obwód łęczycki
    • powiat łęczycki
    • powiat zgierski z siedzibą w Piątku
  • obwód rawski
    • powiat brzeziński z siedzibą w Strykowie
    • powiat rawski
  • obwód sochaczewski z siedzibą w Łowiczu
    • powiat sochaczewski
  • obwód stanisławowski, od 6 lipca 1816 z siedzibą w Mińsku
    • powiat siennicki
    • powiat stanisławowski
  • obwód warszawski
    • powiat błoński
    • powiat czerski
    • powiat warszawski
• województwo płockie – 6 obwodów, 6 powiatów
  • obwód lipnowski
    • powiat lipnowski
  • obwód mławski
    • powiat mławski
  • obwód ostrołęcki
    • powiat ostrołęcki
  • obwód płocki
    • powiat płocki
  • obwód pułtuski
    • powiat pułtuski
  • obwód przasnyski
    • powiat przasnyski
• województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach – 4 obwody, 9 powiatów
  • obwód bialski
    • powiat bialski
    • powiat łosicki
  • obwód łukowski
    • powiat łukowski
    • powiat garwoliński
    • powiat żelechowski
  • obwód radzyński
    • powiat radzyński
    • powiat włodawski
  • obwód siedlecki
    • powiat siedlecki
    • powiat węgrowski
• województwo sandomierskie ze stolicą w Radomiu – 4 obwody, 9 powiatów
  • obwód opatowski
    • powiat opatowski
    • powiat solecki
  • obwód opoczyński z siedzibą w Końskich, od 14 marca 1834 z siedzibą w Opocznie
    • powiat konecki
    • powiat opoczyński
    • powiat szydłowiecki
  • obwód radomski
    • powiat kozienicki
    • powiat radomski
  • obwód sandomierski
    • powiat sandomierski
    • powiat staszowski

Powyższy podział utrzymał się do 31 grudnia 1844, z tym że w 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi. Ponadto w 1841 gubernia krakowska ze stolicą w Kielcach została przemianowana na gubernię kielecką.

Podział administracyjny z 1845

W dniu 1 stycznia 1845 roku na mocy ukazu z 21 sierpnia 1844 zaczął obowiązywać nowy podział administracyjny kraju. Z dotychczasowych 8 stworzono 5 nowych guberni. Granice powiatów (odpowiadające z małymi zmianami granicom utworzonych w 1816 roku obwodów) i granice okręgów (odpowiadające z małymi zmianami granicom utworzonych w 1796 roku na terenie Prus Południowych i Nowowschodnich oraz w 1810 na terenach Nowej Galicji włączonych do Księstwa Warszawskiego powiatów) nie uległy zmianie.

• gubernia augustowska – 5 powiatów
  • powiat augustowski
  • powiat kalwaryjski
  • powiat łomżyński
  • powiat mariampolski
  • powiat sejneński
• gubernia płocka – 6 powiatów
  • powiat lipnowski
  • powiat mławski
  • powiat ostrołęcki
  • powiat płocki
  • powiat pułtuski
  • powiat przasnyski
• gubernia warszawska – 12 powiatów
  • powiat gostyniński
  • powiat kaliski
  • powiat koniński
  • powiat kujawski
  • powiat łęczycki
  • powiat rawski
  • powiat sieradzki
  • powiat sochaczewski
  • powiat stanisławowski
  • powiat piotrkowski
  • powiat warszawski
  • powiat wieluński
• gubernia radomska – 8 powiatów
  • powiat kielecki
  • powiat miechowski
  • powiat olkuski
  • powiat opatowski
  • powiat opoczyński
  • powiat radomski
  • powiat sandomierski
  • powiat stopnicki
• gubernia lubelska – 8 powiatów
  • powiat bialski
  • powiat hrubieszkowski
  • powiat krasnostawski
  • powiat lubelski
  • powiat łukowski
  • powiat radzyński
  • powiat siedlecki
  • powiat zamojski

19 stycznia 1849 roku dokonano istotnych zmian granic powiatów. Z powiatu rawskiego do łowickiego (de iure sochaczewskiego z siedzibą w Łowiczu) przeniesiono miasta Sobotę i Bielawy oraz 54 wsi, z powiatu gostynińskiego do łowickiego miasto Iłów oraz 84 wsi, z powiatu rawskiego do łęczyckiego 12 wsi.

Podział administracyjny z 1867

W dniu 1 stycznia 1867 roku na podstawie ustawy z 31 grudnia 1866 wprowadzono nowy podział administracyjny na 10 guberni. Stworzono też nową sieć powiatów, których granice w znacznej mierze przetrwały aż do reformy z 1975 roku likwidującej powiaty.

• gubernia kaliska – 8 powiatów
  • powiat kaliski
  • powiat kolski
  • powiat koniński
  • powiat łęczycki
  • powiat sieradzki
  • powiat słupecki
  • powiat turecki
  • powiat wieluński
• gubernia kielecka – 7 powiatów
  • powiat jędrzejowski
  • powiat kielecki
  • powiat miechowski
  • powiat olkuski
  • powiat pińczowski
  • powiat stopnicki
  • powiat włoszczowski
• gubernia lubelska – 10 powiatów
  • powiat biłgorajski
  • powiat chełmski
  • powiat hrubieszowski
  • powiat janowski
  • powiat krasnostawski
  • powiat lubelski
  • powiat lubartowski
  • powiat nowoaleksandryjski
  • powiat tomaszowski
  • powiat zamojski
• gubernia łomżyńska – 8 powiatów
  • powiat kolneński
  • powiat łomżyński
  • powiat makowski
  • powiat mazowiecki
  • powiat ostrołęcki
  • powiat ostrowski
  • powiat pułtuski
  • powiat szczuczyński
• gubernia piotrkowska – 8 powiatów
  • powiat będziński
  • powiat brzeziński
  • powiat częstochowski
  • powiat łaski
  • powiat łódzki
  • powiat radomski, od Radomska (przemianowany w 1867 na noworadomski)
  • powiat piotrkowski
  • powiat rawski
• gubernia płocka – 8 powiatów
  • powiat ciechanowski
  • powiat lipnowski
  • powiat mławski
  • powiat płocki
  • powiat płoński
  • powiat przasnyski
  • powiat rypiński
  • powiat sierpecki
• gubernia radomska – 7 powiatów
  • powiat iłżecki
  • powiat konecki
  • powiat kozienicki
  • powiat opatowski
  • powiat opoczyński
  • powiat radomski
  • powiat sandomierski
• gubernia siedlecka – 9 powiatów
  • powiat bialski
  • powiat garwoliński
  • powiat konstantynowski
  • powiat łukowski
  • powiat radzyński
  • powiat siedlecki
  • powiat sokołowski
  • powiat węgrowski
  • powiat włodawski
• gubernia suwalska – 7 powiatów
  • powiat augustowski
  • powiat kalwaryjski
  • powiat mariampolski
  • powiat sejneński
  • powiat suwalski
  • powiat władysławowski
  • powiat wołkowyski
• gubernia warszawska – 13 powiatów
  • powiat gostyniński
  • powiat górno-kalwaryjski (do 1879, włączony do grójeckiego)
  • powiat grodziski (przemianowany w 1869 na błoński)
  • powiat grójecki
  • powiat kutnowski
  • powiat łowicki
  • powiat miński (od 10 sierpnia 1868 nowomiński)
  • powiat radziejowski (przemianowany w 1871 na nieszawski)
  • powiat radzymiński
  • powiat skierniewicki
  • powiat sochaczewski
  • powiat warszawski
  • powiat włocławski

Powyższy podział utrzymał się w znacznej mierze aż do końca istnienia Królestwa Kongresowego. W 1867 roku przemianowano powiat radomski (radomszczański) na noworadomski, w 1868 powiat miński na nowomiński, w 1869 roku powiat grodziski na błoński, a w 1871 roku powiat radziejowski na nieszawski. W 1879 zlikwidowano powiat górno-kalwaryjski włączając go do powiatu grójeckiego, w 1893 roku powiększono gubernię warszawską o powiat płoński kosztem guberni płockiej i o powiat pułtuski kosztem guberni łomżyńskiej. Ponadto w 1912 roku zlikwidowano gubernię siedlecką, wcielając jej część do guberni lubelskiej i guberni łomżyńskiej. Z pozostałej części guberni siedleckiej i części guberni lubelskiej stworzono nową gubernię chełmską, którą w 1915 roku formalnie wydzielono z Królestwa Kongresowego i wcielono do generał-gubernatorstwa kijowskiego. W praktyce z powodu okupacji Królestwa Kongresowego przez państwa centralne decyzja nie weszła w życie.

Podział administracyjny z 1907

Podział ten odpowiada stanowi z lat 1893–1912.

W tabeli zastosowano oryginalne nazewnictwo i pisownię.

Reforma z 1912

Na mocy ustawy z 6 lipca 1912 r. zlikwidowano gubernię siedlecką i utworzono nową gubernię chełmską. Na skutek likwidacji guberni siedleckiej przydzielono:

• do guberni łomżyńskiej – powiat węgrowski
• do guberni lubelskiej – powiaty garwoliński, łukowski, siedlecki, sokołowski, część radzyńskiego z Radzyniem oraz fragmenty konstantynowskiego i włodawskiego
• do guberni chełmskiej – powiaty:
  • bielski
  • część konstantynowskiego (gminy Hołowczyce, Kornica, Łosice, Czuchleby, Olszanka, Bohukały, Witulin, Huszlew, Zakanale, Pawłów, Rokitno, Swory oraz osada Janów)
  • część włodawskiego (wsie Bednarzówka, Białka, Uhnin i Chmielów z gminy Dębowa Kłoda; gmina Ostrów (Lubelski); wsie Babianka, Kolechowice i Tyśmienica z gminy Tyśmienica; gminy Uścimów, Wola Wereszczyńska, Włodawa, Wyryki, Hańsk, Horodyszcze, Krzywowierzba, Opole, Romanów, Sobibór, Turno i miasto Włodawa)
  • fragment radzyńskiego (gminy Tłuściec, Zahajki, Szóstka; wsie Kolembrody i Żelizna z gminy Żelizna; gminy Brzozowy Kąt, Jabłoń, Żerocin).

Ponadto z guberni lubelskiej włączono

• do guberni chełmskiej – powiaty:
  • hrubieszowski
  • tomaszowski
  • znaczną część chełmskiego (gminy Cyców, Siedliszcze, Pawłów, Bukowa, Wojsławice, Żmudź, Krzywiczki, Olchowiec, Rakołupy, Rejowiec, Świerże, Staw, Turka oraz miasto Chełm)
  • znaczną część zamojskiego (wsie Wiszenki, Zabytów, Monastyrek z gminy Stary Zamość; gminy Wysokie, Szczebrzeszyn; wsie Wólka Czarnostocka, Dzielce, Radecznica, klasztor Radecznicki, Trzęsiny i Czarnystok z gminy Radecznica; wieś Rozłopy z gminy Sułów; gmina Zamość z wyjątkiem wsi Żdanów; wsie Białowola, Wólka Wieprzecka i Lipsko z gminy Mokre; gmina Zwierzyniec; wsie Lipowiec, Sochy, Tereszpol i Szozdy z gminy Tereszpol; gminy Krasnobród, Łabunie, Skierbieszów, Suchowola i miasto Zamość)
  • znaczną część biłgorajskiego (miasto Biłgoraj; wsie Puszcza Solska, Rożnówka, Bojary i Dyle z gminy Puszcza Solska; wsie Dereźnia Solska, Dereźnia Zagrody, Łazory, Majdan Stary, Majdan Nowy, Rogale, Ruda Solska, Sól i Smólsko z gminy Sól; wsie Harasiuki i Ryczki z gminy Huta Krzeszowska; gminy Krzeszów, Babice, Biszcza, Wola Różaniecka, Górny Potok, Księżpol, Łukowa i Majdan Sopocki)
  • fragmenty lubartowskiego (wsie Dratów, Kaniwola, Kobyłki, Ludwin i Szczecin z gminy Ludwin)
  • fragmenty krasnostawskiego (wsie Dobryniów, Łopiennik Ruski (Dolny) i Stężyca z gminy Łopiennik; wsie Bzite, Wincentów, Krupiec, Krupe, Zagroda, Kostunin, Żdżanne i Wierzchowiny z gminy Rudka; wsie Kraśniczyn Aleksandrowski, Anielpol, Brzeziny, Bończa, Wólka Kraśniczyńska, Drewniki, Zalesie, Kraśniczyn, Olszanka i Stara Wieś z gminy Czajki).

Na obszarze dawnej guberni siedleckiej i lubelskiej ustalił się następujący podział administracyjny z zachowaniem dotychczasowej ilości i nazw powiatów:

• gubernia lubelska – 10 powiatów
  • powiat janowski
  • powiat krasnostawski
  • powiat lubartowski
  • powiat lubelski
  • powiat nowoaleksandryjski
  • powiat garwoliński
  • powiat łukowski
  • powiat radzyński
  • powiat siedlecki
  • powiat sokołowski
• gubernia chełmska – 8 powiatów
  • powiat bialski
  • powiat konstantynowski
  • powiat włodawski
  • powiat hrubieszowski
  • powiat tomaszowski
  • powiat chełmski
  • powiat zamojski
  • powiat biłgorajski
• gubernia łomżyńska
  • powiat węgrowski